خوانش سبک شناختی خطبه 221 و نامه 69 نهج البلاغه بر پایه صدای دستوری

نحو یک متن منفعل با نحو یک متن فعال تفاوت چشم گیری دارد؛ زیرا نوع جمله ها (اسمیه و فعلیه) و نوع افعال به کار رفته (متعدی، لازم، معلوم، مجهول و...) و نحوه به کارگیری آن ها در هرکدام، متفاوت از دیگری می باشد. یک سبک شناس با واکاوی امور مزبور می تواند دیدگاه و اندیشه گوینده را از خلال گفته های او کشف نماید. صدای دستوری سبک، یکی از متغیرهای لایه نحوی است که وی را برای دستیابی به هدف مذکور، یاری می رساند و حالت شرکت کنندگان را به هنگام رخداد یا حالت فعل در فرآیند فعلی تبیین می نماید. صدای فعال و صدای منفعل معمول ترین صداهای دستوری، در غالب زبان ها است. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی می کوشد تا به بررسی دو صدای مذکور در خطبه 221 و نامه 69 نهج البلاغه بپردازد. در باب انگیزه اصلی انتخاب خطبه 221، باید گفت که این خطبه، تاثیرگذارترین خطبه نهج البلاغه پیرامون مرگ و حالات مردگان است. دقت بالای حضرت علی (ع) در گزینش کلمات و واژگان مناسب با موضوع جوی کاملا سرد، بی روح و منفعل را بر سرتاسر خطبه حاکم نموده که با صدای دستوری منفعل کاملا مطابقت دارد. از سوی دیگر، خطبه ها و نامه هایی که صدای دستوری فعال دارند، به وفور در نهج البلاغه یافت می شوند که نامه 69 بدین منظور انتخاب شد. نتایج نشان می دهد که در خطبه 221 که به بیان حالات آدمی در آستانه مرگ و در عالم برزخ پرداخته، صدای دستوری منفعل از بسامد بیشتری برخوردار است؛ اما در نامه 69 که حضرت علی (ع) به عنوان حاکم جامعه اسلامی، آن را در قالب منشور اخلاقی به کارگزاران حکومتی خود املا نموده، صدای فعال نمود بیشتری دارد. غلبه صدای منفعل، نشان گر دیدگاه قهرآمیز امام (ع) در مقابل پدیده اسرارآمیز مرگ است. نکته قابل توجه در این میان آن است که بافت و فضای متن و موضوع آن، نقش به سزایی در تعیین نوع صدای دستوری ایفا می کند.