تعیین نیازهای رویشی خاک و زمین‎نما برای پنبه به منظور استفاده در ارزیابی تناسب سرزمین

اهمیت راهبردی پنبه در تامین الیاف مورد نیاز انسان، غذای دام و اشتغال زایی، ضرورت توجه به کاشت این گیاه را مطرح می سازد. با این حال پاره ای از مشکلات باعث شده که در گذر زمان، کشت پنبه در ایران کاهش یابد. این روند نزولی کشت وزارت جهاد کشاورزی را بر آن داشت که طرح خودکفایی در تولید پنبه تا سال 1404 را در دستور کار خود قرار دهد. بر این اساس لازم است که در سطح کشور، اراضی با پتانسیل تولید مناسب برای کشت پنبه مشخص و اولویت بندی شوند. این مهم با انجام مطالعات ارزیابی تناسب اراضی و بررسی ویژگی ها و کیفیت خاک و اقلیم میسر می شود. هدف از این پژوهش، تعیین نیازهای رویشی خاک و زمین‎نما برای پنبه به منظور استفاده در ارزیابی تناسب اراضی بود.

بدین منظور، 123 مزرعه در استان های قم، خراسان رضوی، گلستان و فارس انتخاب شدند. در هر مزرعه، یک خاکرخ حفر و سپس مطالعه و نمونه گیری شد. پرسش نامه کاربری اراضی نیز در هر مزرعه تکمیل گردید. پس از تجزیه های فیزیکی و شیمیایی لازم، نخست وضعیت متغیرهای خاکی از نظر آماری و ارتباط آن ها با عملکرد، بررسی شد. سپس رگرسیون چندمتغیره به روش پس رونده بین عملکرد به عنوان متغیر وابسته و ویژگی‎های مختلف خاک به عنوان متغیرهای مستقل، برقرار شد. در مرحله بعد به منظور تهیه جدول نیازهای رویشی خاکی برای کشت پنبه، روابط رگرسیون ساده بین ویژگی های موثر خاک و عملکرد، بررسی و برای کلاس‎های مختلف تناسب سرزمین، درجه بندی شد. راستی آزمایی جدول پیشنهادی با استفاده از داده های 24 مزرعه پنبه (حدود 20% از داده ها) انجام شد.

نتایج نشان داد که مقدار واریانس متغیرهای شوری، درصد سدیم قابل تبادل، پتاسیم، آهک و اجزای تشکیل دهنده بافت خاک، زیاد و برای واکنش خاک و کربن آلی، ناچیز می‎باشد. بنابراین اکثر داده‎ها دارای پراکندگی زیادی بودند. در رگرسیون چند متغیره نیز به ترتیب متغیرهای شوری، آهک، درصد کربن آلی، سیلت، درصد سدیم قابل تبادل، واکنش خاک و درصد گچ که بیشترین همبستگی را با مقدار عملکرد داشتند، در معادله باقی ماندند. ضریب تبیین رابطه پیشنهادی، حدود 9/0 بدست آمد. همچنین مقدار ضریب تبیین بین عملکرد و شاخص خاک برای داده های راستی آزمایی (24 نمونه)، 78/0 بدست آمد که نشان دهنده قابل اعتماد بودن جدول پیشنهاد شده در این پژوهش است.

جدول نیازهای رویشی خاک و زمین نما برای کشت پنبه در اراضی کشور ایران با کاربرد مزارع متنوع از نظر ویژگی های خاک پیشنهاد شده است. بنابراین می تواند پاسخگوی انجام مطالعات ارزیابی تناسب اراضی برای توسعه کشت این گیاه در سراسر کشور باشد.