ارزیابی ژنتیکی ارقام تجاری گندم نان (Triticum aestivum L.) از نظر سرعت و طول دوره پرشدن دانه در شرایط نرمال و تنش گرما

سرعت و دوره پر شدن دانه از جمله صفات موثر بر پاسخ گیاه به تنش گرما است ولی شناخت کافی از وضعیت ارقام تجاری گندم نان کشور از نظر این صفات در شرایط تنش گرما در دسترس نیست. این پژوهش با هدف ارزیابی طول دوره پرشدن دانه و سرعت پر شدن دانه ارقام تجاری گندم نان ایران و بررسی تنوع ژنتیکی موجود در شرایط نرمال و تحت تنش گرمای انتهای فصل یکی از گرمترین مناطق کره زمین یعنی شهرستان اهواز اجرا گردید.

 آزمایش در سال زراعی 97-1396 در دو شرایط نرمال (تاریخ کشت بهینه) و تنش گرمای انتهای فصل(کشت تاخیری) بر روی33 رقم تجاری گندم نان انجام گرفت، این ارقام شامل: کاز (رقم بین المللی متحمل به گرما)، مانتنا (رقم بین المللی حساس به گرما)، دو رقم بین المللی weebill و babax و 29 رقم تجاری کشور شامل: روشن، اروند، قدس، فلات، هیرمند، الوند، وریناک، زاگرس، کویر، چمران، مرودشت، شیراز، دز، پیشتاز، هامون، بم، سیستان، نیشابور، سپاهان، آرتا، بهار، ارگ، پارس، افلاک، چمران2، مهرگان، شوش، برات و خلیل بودند. آزمایش در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه آزمایشی دانشگاه شهید چمران اهواز اجرا شد.

نتایج تجزیه مرکب داده ها تفاوت معنی داری (01/ 0P≤) بین ژنوتیپ ها، محیط (تنش گرما) و هم چنین اثر متقابل ژنوتیپ در محیط برای عملکرد دانه، طول دوره پرشدن دانه و سرعت پرشدن دانه نشان داد. در شرایط تنش عملکرد دانه و دوره پرشدن دانه ارقام بطور معنی داری کاهش، ولی سرعت پر شدن دانه در بیشتر ارقام کاهش و در ارقام متحمل تا حدی افزایش یافت. نتایج تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد که ارقام هامون، کاز، چمران2، اروند، چمران، فلات، وریناک، الوند، مهرگان و شوش دارای عملکرد و پایداری عملکرد بالایی در شرایط تنش گرما می باشند. ضریب تغییرات ژنوتیپی و فنوتیپی صفات بیانگر وجود تنوع ژنتیکی قابل توجهی برای صفات مورد مطالعه بود. بعلاوه برای سرعت پرشدن دانه، وراثت پذیری و پیشرفت ژنتیکی قابل توجهی برآورد گردید. این صفت همبستگی بالایی را با عملکرد دانه چه در شرایط تنش و چه بدون تنش نشان داد.

 از بین ارقام تجاری گندم نان ایرانی ارقام چمران2، شوش و اروند در مقایسه با رقم بین المللی متحمل به گرمای کاز، تحمل به گرمای قابل توجهی نشان دادند. عملکرد دانه با سرعت پرشدن دانه همبستگی بالاتری در شرایط تنش (01/ 0P≤ ,38/0=r) نسبت به شرایط بدون تنش (01/ 0P≤ ,20/0=r) نشان داد که بیانگر نقش موثرتر سرعت پرشدن دانه در شرایط تنش جهت دستیابی به عملکرد بالا می باشد. در کل می توان گفت که سرعت پر شدن دانه یکی از صفات بسیار مهم است که با عملکرد نهایی دانه، همبستگی مثبت معنی دار داشته و می تواند بعنوان یک معیار مناسب جهت ارتقاء ژنوتیپ های متحمل به تنش گرما استفاده گردد. نتایج آزمایش بیانگر وجود تنوع ژنتیکی بالایی بین ارقام تجاری گندم نان ایران از نظر صفت سرعت پر شدن دانه بود. بعلاوه صفت سرعت پر شدن دانه به علت بالا بودن مقدار وراثت پذیری و پیشرفت ژنتیکی، شاخصی مناسب جهت انتخاب ارقام متحمل به گرما در برنامه های دورگ گیری معرفی گردید.