تحلیل جاندار انگاری عشق در دیوان شمس

یکی از محوری ترین مفاهیم بیان شده در اشعار عرفانی فارسی، عشق است که در قرن هفتم به بنیادی ترین اندیشه مولوی در غزلیات شمس تبدیل شد. عشق در غزلیات شمس دارای شخصیت انسانی با ویژگی های رفتاری خاص است. چیستی صفات انسانی حمل شده بر عشق و نحوه و جایگاه بروز این ویژگی ها در مسیر عرفان با توجه به تلقی مولوی از عشق حایز اهمیت است. در این پژوهش صفات و رفتارهای عشق به عنوان موجودی کنش گر از غزلیات شمس استخراج شد. کنش های عشق در مسیر اعتلای عاشق در رسیدن به حق در پنج مرحله اصلی، که خود شامل سی ویژگی عشق انسان نماست، دسته بندی شد. نتایج نشان می دهد که عشق در تجلی صفات خویش بر عاشق از قهری ترین بروز خود که «خونخوار» است به لطیف ترین نمود خود که «مادر» است حرکت می کند. مولوی پررنگ ترین تصویر عشق را با ویژگی های حوزه «عیش و شادخوای» و نیز «معشوقی» گره زده است و این مفاهیم بیشترین بسامد را دارند. سپس «دشمن» بودن عشق است که با تصاویر «جنگجو»، «خونخوار»، «دزد» و نظایر آن را نشان می دهد و سومین ویژگی مورد توجه مولوی «راهنما» بودن عشق است. شواهد نشان می دهد تصاویری که مولوی در قالب تشخیص از عشق ارایه می دهد، بر جنبه مهرآمیز عشق تاکید دارد که تا اندازه ای با تصویر عشق به عنوان موجودی قهار که در نگاه اول از غزلیات شمس به دست می آید، مغایرت دارد.