چگونگی و چرایی اتخاذ نظام های ترتیب و تدوین دیوان های شعرا

جمع‌آوری و تدوین دیوان‌های شاعران در سده‌های پیشین به چند روش صورت ‌می‌گرفت. گاه شاعر در طول حیات خود و به مرور زمان شعرش را در دفتر ‌می‌نوشت و بعد از مرگ، آن دفتر به همان شکل باقی ‌می‌ماند.گاه شاعر، خود دست به کار جمع‌آوری دیوان شعرش ‌می‌شد و آن را بر اساس سلیقه خود مرتب ‌می‌کرد. گاه دوستان و هواداران او دیوان شعرش را بعد از مرگ وی جمع و مرتب ‌می‌کردند و گاه در قرون بعد دیوان شعر او از سوی یک کاتب و بر اساس ذوق او تنظیم ‌می‌شد. در هرکدام از این روش‌ها ترتیب اشعار (خصوصا غزل‌ها) به نحوی خاص بوده است. در این پژوهش قصد داریم به شیوه‌های ترتیب اشعار در دیوان‌های شاعران بپردازیم و ببینیم کدام شیوه منطقی‌تر، و محاسن و معایب هر شیوه چه بوده است. نتیجه‌ای که از این جستار حاصل شد نشان ‌می‌دهد که تا پیش از سده هشتم هجری عمدتا ترتیب و تبویب دیوان‌های شعری بر مبنای درون‌مایه اشعار بوده است. از سده هشتم به بعد رویکردهای صورت‌گرایانه تقویت شد و ترتیب دیوان‌ها بر مبنای نظام‌های گوناگونی از جمله نظام الفبایی، نظام‌های بدیعی و تفننی متداول شد. از عصر مشروطه به این سو نظام تاریخ محور نیز افزوده شد که امروزه دفاتر شعری نوگرا را بر اساس آن تنظیم و تدوین ‌می‌کنند. تغییر نگرش مخاطبان به شعر، فروانی دیوان‌ها و افزایش تعداد شاعران در طول زمان به دگرگونی و تنوع این نظام‌ها پیوند مستقیم دارد که در این مقاله به چرایی و چگونگی آنها توجه شده است.