بررسی تطبیقی بحر المحبه فی اسرار الموده و ‏انیس‏المریدین‏ و شمس المجالس

بحر المحبه فی اسرار الموده و انیس المریدین‏ و شمس المجالس، دو تفسیر صوفیانه از مولفانی ناشناس هستند که در آن ها سوره یوسف (ع)، یکی به زبان فارسی و دیگری عربی، در ساختار و محتوایی مشابه شرح شده است؛ تا جایی که برخی فهرست‏ نویسان، انیس المریدین را ترجمه فارسی بحر المحبه دانسته‏ اند. نوشتار پیش رو در بررسی تطبیقی این دو اثر و کوشش برای تایید یا رد این دیدگاه شکل گرفته است. به‎نظر می‏ رسد وجوه اشتراک متعدد این دو اثر که در برخی وجوه، بسامد آن بالا و فراگیر است، موجب شکل‏گیری این تلقی شده است؛ همچون ساختار مشترک، رجحان قصه‏ گویی، روش تفسیری همانند، رویکرد عرفانی ساده، روایات تفسیری مشترک، حکایت‎ها، نکته‎ها و اشارت‏های عرفانی همسان یا مشابه و نیز ترتیب و توالی مطالب؛ اما احصاء برخی ناهمگونی‏ها هرچند در حجم و اهمیتی کمتر، مانند تفاوت در برخی ماجراهای داستانی، نام و جایگاه شخصیت‏های فرعی، ایجاز و اطناب رخدادها، عبارت ها و شرح های تفسیری، شواهد شعری، حکایت‎ها، نکته‎ها و اشارت‏های عرفانی، بیانگر آن است که انیس المریدین نمی‏تواند ترجمه‏ ای از بحر المحبه، دست‏کم به معنای امروزی آن باشد. به ویژه آنکه، ساختار و محتوای هر دو، از لحاظ شباهت‎های قابل توجه در محتوا و ساختار، به دیگر تواریخ و تفاسیر عرفانی سده‏های ‏متقدم در شرح این سوره نیز، مانند انیس المریدین و روضه المحبین و قصه یوسف بسیار شبیه است. به نظر می‎رسد یکی از زمینه‎های شباهت میان انیس المریدین و بحر المحبه، بهره‏مندی از مصادر و مآخذی مشترک است. وجه دیگر، به شناخت یکی از آن ها به منزله مصدر و منبعی اصلی برای دیگری مربوط می‎شود که در این صورت، شاید بتوان حتی جهت این رابطه بینازبانی را از انیس المریدین به سوی بحر المحبه دانست.