طرح شیعه از علم دین

مسئله ی علم در بسیاری متون متقدم و متاخر شیعه، مسئله ای محوری است، تا آنجا که می توان گفت شیعه طرحی خاص خویش از علم دارد. منظور از «طرح علم» اینجا مجموعه مباحثی است که علم را تعریف می کند، علم حقیقی را از شبه علم متمایز می کند، غرض و منفعت از آن را معین می سازد و آن را معرف حقیقت آدمی قرار می دهد. پرداختن به طرح علم سنت پیوسته ای در تاریخ اسلام به ویژه در تصوف دارد که مشهورترین نمونه ی آن کتاب «احیاء علوم دین» غزالی است. چنین آثاری همواره حقیقت علم را در معرض خطر فراموشی و تحریف از سوی دانشمندان زمانه دیده و کوشیده اند نشان دهند که علم حقیقی چیزی ورای اشتغال رسمی به علوم و الفاظ و مفاهیم آن ها است، نحوه ی وجود دانشمند است که همچون احوال و اخلاق و رفتار او جلوه گر می شود. در این مقاله نشان داده ایم که علماء متقدم و متاخر شیعه آثار مشابه مهم و برجسته ای در بحث از طرح علم دارند و به آن همچون مسئله ای اساسی برای شیعه می نگریستند، تا آنجا که می توان در کنار تشیع فقهی به مفهومی چون تشیع علمی قایل شد. گرچه روش این مقاله تحلیلی است نه تاریخی، عمق و گستره ی این مباحث در متون شیعه، احتمال گسترش مباحث مربوط به علم را در تصوف از ناحیه ی این متون شیعی برجسته می کند، به ویژه که بعضی علماء متاخر شیعه نیز بر آبشخور شیعی مباحث کتابی چون «احیاء علوم دین» تاکید کرده اند.