مسجد تاریخی سنگ بست برگی نو از معماری غزنوی

شهر تاریخی سنگ بست در مجاورت روستای سنگ بست در شمال فریمان واقع شده است. با عنایت به ارزشمند بودن این مجموعه تاریخی، این نخستین پژوهش نظام مند باستان شناسی است که تاکنون انجام پذیرفته است. اهمیت و وسعت محوطه ایجاب می کند که انجام پژوهش باستان شناسی در یک بنای مشخص از این مجموعه وسیع، با هدف معلوم انجام شود؛ بنابراین، مهم ترین بنای این شهر منحصربه فرد تاریخی، یعنی مسجد جهت انجام گمانه زنی جهت بررسی ویژگی های معماری آن انتخاب گردید. طبق شواهد و اطلاعات موجود در متون تاریخی این مسجد در زمانی ساخته شده است که سبک معماری خراسانی رو به افول و سبک معماری ایرانی رازی رو به گسترش بود؛ لذا ضرورت داشت به این پرسش پاسخ داده شود که مسجد سنگ بست با تفکر معماری شیوه خراسانی ساخته شده یا شیوه رازی؟ و یا ترکیبی از هر دو سبک در آن اجرا شده است؟ این پژوهش به روش توصیفی تاریخی-تحلیلی، مبتنی بر کاوش های باستان شناسی و مستندات و مطالعات کتابخانه ای انجام شده است؛ گمانه های واقع در ضلع جنوبی و قبله مسجد نشان داد مسجد مذکور دارای یک ایوان با جرزهای قطور و رفیع و شبستانی در طرفین آن است. در مقابل محراب، منبر مسجد قرار دارد که احتمالا منبر قرون اولیه اسلام تخریب شده و در قرن 8ه‍.ق. منبری جدید با مصالح آجر و گچ ساخته شده است. به نظر می رسد مسجد تاریخی سنگ بست تا اوایل دوره صفوی که رو به افول گذاشته، بارها مرمت شده است. ویژگی های معماری پلان بنا نشان می دهد که شباهت به آثار شیوه خراسانی دارد، اما تزیینات کتیبه های کوفی گچ بری، و کوفی آجرتراشی، تعیین کننده اصالت معماری ایرانی سبک رازی است؛ لذا می توان مسجد تاریخی سنگ بست را بنایی از دوران گذر از معماری سبک خراسانی به رازی دانست.