علت گرایی و دلیل گرایی در علوم اجتماعی

انون‎مداری یا قاعده ‏مداری [1] جهان اجتماعی و اتخاذ موضع مستدل درباره سهم هریک، یکی از مسایل بنیادین فلسفه علوم اجتماعی است. رویکرد قانون‏مدار با مرجعیت الگویی علوم طبیعی و تلقی جهان انسانی به عنوان بخشی از قلمرو جهان طبیعی با ویژگی‏هایی متمایز، هدف علم اجتماعی را تبیین روابط علی و معلولی میان کنش‏ها/پدیده ‏های اجتماعی و کشف قانون به شیوه‏ای قیاسی می‏داند؛ درحالی که رویکرد قاعده‏مدار، با اعتقاد به نیت‏مندی، معناداری، هنجارمندی،‎ زمینه‏ مندی و غایت‏مندی کنش‏های انسانی، هدف علم اجتماعی را فهم تفسیری (همدلانه یا هرمنوتیکی) یا تفهم پدیده ‏های انسانی و شناخت و استنباط دلایل کنشگران می‏داند. جمعی نیز به صورت تلفیقی، هدف این علوم را توامان، تفهم وتبیین یا تفهم تبیینی انگاشته ‏اند؛ عده‏ای نیز با خوانش علی از دلایل،‎ و نقش علی آنها در کنش،‎ موضع علت‏گرایانه را هرچند با تفسیری متفاوت، تقویت کرده ‏اند. نوشتار حاضر درصدد است تا این منازعه عمیق و تعیین‏کننده را همراه با مبانی و مفروضات و آثار و نتایج مفهومی و روشی مترتب بر هریک از مواضع مرجح را مورد بحث و بررسی قرار دهد. روش این مطالعه در مقام گردآوری، اسنادی و در مقام تحلیل و ارزیابی،‎ مفهوم ‏کاوی و اعتبارسنجی مویدات اثباتی و تاییدی هریک از رویکردهای یادشده است.