واعظان شاخص دوره پهلوی دوم و مساله «عدالت اجتماعی»

رای پاسخ به این پرسش که آیا دین عامه می تواند عاملی برای تغییر وضع موجود باشد یا تنها به کار حفظ آن می آید، به سراغ واعظان شاخص و عامه پسند دوره پهلوی دوم رفته ایم و نسبت عمل و کلام آن ها را با مساله «عدالت اجتماعی» مطالعه کرده ایم. محمدتقی فلسفی، احمد کافی و حسینعلی راشد، به عنوان موردهای مطالعه انتخاب شده اند و به کمک تحلیل محتوای منابر، نسبت منظومه کلامی آن ها با عدالت اجتماعی بررسی شده است. بر مبنای این مطالعه، نسبت واعظان با عدالت اجتماعی در این دوران شامل دو جریان اصلی است. در رویکرد نخست، عدالت اجتماعی اساسا مساله محوری نیست و در حاشیه«خلوص گرایی و هویت گرایی» است. در رویکرد دوم، عدالت اجتماعی به عنوان روح دین عامه و مبنای اخلاقی شدن جامعه مطرح می شود. در میان واعظان شاخص، نمایندگان آن گروه اول هم به لحاظ تعداد و هم میزان برخورداری از نفوذ اجتماعی، توفیق بیشتری کسب کردند. رویکرد «هویت گرا» و «خلوص گرا»، در نهایت توانست به کمک ترکیبی از «منبر» و فعالیت اجتماعی در قالب «نهادسازی» به حاملان اجتماعی مشخصی در میان بازاریان و حاشیه نشین های مهاجر شهری پیوند بخورند که یکی بیم از دست رفتن «خلوص» و دیگری در جستجوی «پناهگاه»، دغدغه هویت داشتند. این جریان وعظ، اگرچه دغدغه نخستش عدالت اجتماعی نبود، اما توانست از دین عامه بستری بسازد که با گرم شدن فضای انقلاب، طبقه متوسط مذهبی و فرودست شهری،با «توسل» و «پناه» بردن به یک رهبر کاریزماتیک مذهبی، به یکدیر متصل شده و در قالب توده های مردم به دیگر جریانهای انقلابی بپیوندند.