بررسی تحول سازماندهی فضایی در معماری مدارس دوره اسلامی: مطالعه تطبیقی دوره های سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار

با ورود اسلام به ایران، دانش اندوزی -که این بار با دین پیوندی مستحکم داشت- در این سرزمین به شکوفایی می رسد. با اینکه در دوره های بعد، مدارس مستقل از مساجد به وجود آمدند؛ اما پیوند میان مسجد و مدرسه به دلیل تعلیمات مذهبی در مدارس دوباره شکل گرفت و به مسجد- مدرسه در معماری اسلامی منتصب شد. ادغام دو عملکرد مسجد و مدرسه به شکل گیری نوآوری ها و خلاقیت های فضایی در معماری این بناها ختم شد. از این رو معماری آن ها در میان معماری اسلامی اهمیت فوق العاده ای داشته است. این نوشتار با این فرضیه که کالبد مدارس ایرانی در دوره سلجوقی تا دوره قاجار، سیری تحولی داشته است؛ در جستجوی یافتن ویژگی های کالبدی مدارس ایرانی در هر دوره تاریخی و نیز روند تحول سازماندهی فضایی آن ها از طریق بررسی نمونه ها می باشد. همچنین جهت درک بهتر و تحلیل دقیق تر تحولات سازماندهی فضایی، گونه شناسی نظام ارتباط و نظام کالبدی مدارس سنتی چهار دوره تاریخی صورت گرفت. این گونه شناسی شامل موضوعاتی ازجمله نظام کالبدی، سازمان دهی فضایی، ارتباطات کالبدی، نحوه ارتباط فضای آموزشی و نیایشی، شیوه های تعریف فضا (بسته، باز و پوشیده) می باشد. روش گردآوری اطلاعات پژوهش، به لحاظ نوع نتایج توصیفی-تحلیلی و به لحاظ رهیافت تاریخی-تفسیری است که به شیوه تحلیل گونه شناختی و با شیوه گردآوری داده کتابخانه ای (اسنادی) و با ابزار نقشه خوانی، سندخوانی و فیش برداری انجام شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مدارس در هر دوره تاریخی، خصوصیات کالبدی ویژه ای پیدا کردند و همین امر سبب ایجاد تحولات فضایی از جمله فضاهای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب در جهت نیازهای طلاب بوده است. به عنوان مثال، ایوان های مدارس سنتی در ابتدا کارکرد آموزشی داشتند و طلاب جهت امر مباحثه در ایوان ها گردهم می آمدند. همچنین در برخی موارد کارکرد نیایشی نیز داشتند. در نتیجه با توجه به پژوهش حاضر و بررسی نمونه های موردی، کالبد مدارس سنتی از لحاظ ویژگی های اجزای اصلی شامل (ایوان، حجره، مدرس، و...) و سازماندهی فضایی، تحولات تکاملی را در طی دوره های سلجوقی، تیموری، صفوی، قاجار طی کرده اند.