تبیین ارتباط بین تناسبات در نظام آفرینش با تناسبات معماری اسلامی ایران و انعکاس مضامین عرفانی در آن

بشری وجود دارد. عدالت در سطح نظام هستی به معنای نوعی توازن و تناسب در نظام هستی و قرار گیری هر چیز سر جای خود می باشد که این همان تناسب کیفی است که به آن عدالت تکوینی هم می گویند. مکان یابی مناسب، توجه به محیط، استفاده از مصالح مناسب، مناسبت سازه و معماری، پرهیز از بیهودگی و توجه به انسان و تمامی مراتب نیازهای او در معماری از جمله اصول معماری می باشند که لزوم توجه به آنها در شکل گیری معماری منطقی یا عدالت محور اجتناب ناپذیر است. همه ویژگی هایی که با واژه مناسبت یا مناسب بودن همراه هستند، به نوعی از مصادیق تناسبات کیفی در معماری ایرانی تناسب رابطه بین اندازه ها است و در هنرهای تجسمی بر رابطه ی مناسب میان اجزاء با یکدیگر و با کلیت شکل گرفته از اجزاء دلالت دارد. نمونه های زیادی از نسبت های زیبا و به ویژه نسبت طلایی در طبیعت یافت می شود (تناسبات کمی). همچنین در آثار معماری گذشته به خصوص آثار معماری ایران در دوره اسلامی نسبت های زیبا کاربرد عمیق و وسیعی دارند. علاوه بر رابطه بین اندازه ها، تناسبات کیفی یا به عبارتی مناسبت نیز در جای جای نظام آفرینش و در ساخته های به شمار می روند و به عنوان جلوه ای از عدالت محوری مطرح هستند. در این پژوهش با بررسی تناسبات کمی و کیفی در نظام آفرینش و در معماری اسلامی به تبیین ارتباط بین این دو پرداخته شده است. در این راستا با مطالعه مفاهیم و مصادیق تناسبات کمی و کیفی و نیز نظریه های مربوط به هنر اسلامی به روش توصیفی- تحلیلی و با استدلال منطقی این نتیجه به دست آمد که تناسبات در بعد کمی و کیفی به عنوان جلوه ای از حسن خداوندی در مخلوقات تجلی می یابد و سپس توسط هنرمند مورد ادراک قرار گرفته و بازتاب آن در آثار بشری و از جمله معماری متجلی می شود. حسن الهی که در مخلوقات متجلی شده در هنر در قالب هندسه، تناسبات، هماهنگی، ریتم، تعادل و... توسط هنرمند بروز می یابد. در معماری هندسه و تناسبات نمود عدل و تقدیر خدایی و تجلی حسن اوست که هنرمند آن را باز تاب داده است. عدالت در معماری و شهرسازی به توازن و تناسب همه جانبه و فراگیر یعنی تناسبات کمی و مناسبات کیفی تعبیر می شود و رعایت تناسب یعنی زیبایی به معنای واقعی آن.