سینما و مخاطب به مثابه دیگری و نظم گفتمانی فرافیلم وقتی همه خوابیم بهرام بیضایی

فیلم های سینمای رایج و رسمی، واقعیت فریبنده ای را خلق کرده و از طریق تکنیک های فنی، و روایتی شیوه تولید معنا را از نظر پنهان می سازند؛ اما فرافیلم ها که اغلب داستان فرایند فیلم سازی یا زندگی فیلم ساز را در جریان یکی از مراحل ساخت فیلم نشان می دهند برخلاف آثار رایج سینما، به جای پنهان کردن ماهیت فیلمی خود به شیوه های گوناگون و با پرداختن به سختی ها، مشکلات و لذت های فیلم سازی، تخیلی یا تصنعی بودن خود را برجسته می کنند. فرافیلم، وقتی همه خوابیم، نیز همچون بسیاری از آثار خودبازتاب، با نگاه انتقادی شیوه تولید معنا در سینما را نشان می دهد. در این اثر، تفاوت دیدگاه دو طیف تهیه کننده سرمایه گذار و کارگردان سبب ارایه دو رویکرد متفاوت نسبت به سینما شده است. در این پژوهش نسبت کنشگری این دو طیف به مثابه «خود» با سینما، عوامل سینما و مخاطب در قالب «دیگری» براساس روش تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف بررسی می شود تا به نظم گفتمانی حاکم بر اثر در نسبت با دیگری دست یافت. بدین منظور، به ماجرا، شخصیت های فیلم و تعامل آن ها با هم و نقش کارکردها و تمهیدات خودبازتابی در ماجرا توجه شده است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که عوامل سینما از جانب کنشگران طیف اول با راهکارهای ابژه سازی، قدرت زدایی و فاصله گذاری بازنمایی می شوند؛ این طیف به سینما به مثابه کالا نگاه کرده و در تلاش برای قدرت زدایی از آن، به عنوان یک زبان هنری و انتقادی، است. آن ها مخاطب را چون مصرف کننده فرض کرده و جایگاه سوژگانی برای او قایل نیستند؛ اما تلاش برای هم سخنی و احساس مسیولیت نسبت به عوامل سینما بر نگاه کارگردان حاکم بوده و سینما به مثابه هنر و خلاقیت دغدغه اصلی اوست. در رابطه با مخاطب نیز کارگردان موفقیت فیلم را وابسته به باورپذیر بودن آن می داند. حاصل آنکه دو گفتمان متعارض «سوداگری» و «خلاقیت هنری» نظم گفتمانی این اثر را تشکیل می دهند. در گفتمان سوداگری، نگاه به دیگری در تایید و بازتولید گفتمان حاکم است، درحالی که گفتمان خلاقیت هنری در تلاش برای ساختاربندی جدیدی از نظم گفتمانی حاکم است.