کاروانسراهای ساسانی- اسلامی جنوب ایران (مطالعه موردی کاروانسرای محمدآباد کهگیلویه)

ساخت کاروانسرا و چاپارخانه یکی از مهمترین اقدامات ایرانیان در دوره تاریخی و اسلامی، برای آسایش مسافرین در مسیر راه های ارتباطی بوده است. در منطقه جنوبغربی ایران تعدادی کاروانسرا با پلان ساده (کاروانسرای دروازه گچ رامهرمز، کاروانسرای دژمهتابی کاروانسرای محمدآباد کهگیلویه، کاروانسراهای خان عوض گچساران و تعداد زیادی کاروانسرا در جنوب فارس در منطقه ی لار) دیده می شود که مطالعه دقیق باستان شناختی آنها سبب شناخت ما از سیر تحول این فرم معماری در دوره تاریخی و اسلامی خواهد شد. سوالی که در این پژوهش با آن روبرو هستیم این است که: مهمترین ویژگی کاروانسراهای ساده جنوب غربی ایران چیست و گاهنگاری و تداوم شکل گیری آنها چگونه است؟ روش این پژوهش توصیفی - تطبیقی و تاریخی- تحلیلی است و ضمن بررسی منابع تاریخی در خصوص راه های ارتباطی منطقه در دوره اسلامی و شواهد باستان شناختی کاروانسرای محمدآباد، به بررسی تطبیقی آن با کاروانسراهای همگون دیگر منطقه کهگیلویه، خوزستان، فارس و بنای مشابه دیگری در قصرالحیر غربی سوریه پرداخته شده است. کاروانسرای محمدآباد بر اساس منابع تاریخی همچون ایستگاه های ذکر شده مسیر تاریخی ارجان- اصفهان توسط مقدسی، مقایسه تطبیقی معماری آن با کاروانسراهای همگون و همچنین یافته های سفالی سطح آن به دوران ساسانی تا سلجوقی نسبت داده می شود. شیوه تاق زنی و پیمون های تقریبا یکسان بکار رفته در بسیاری از این کاروانسراها، از ویژگی های آشکار کاروانسرای محمدآباد و کاروانسراهای همگون دیگر محسوب می شود. ترکیب فضایی این کاروانسراها نشان می دهد که فضای طویل طولی تالار مانند آن به عنوان اصطبل و محلی برای چهارپایان و معدودی اتاق در دو سوی ورودی آن، محل استراحت مسافران بوده است.