اعتبارسنجی فرضیات تاثیر منفی نهاد دین بر زوال دولت صفوی

نقش علما در تاسیس، اوج گیری و زوال حکومت صفویه همیشه مورد سوال و توجه اندیشمندان بوده است. توجه به شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی در ابتدای تاسیس و شکل گیری دیوان سالاری دولت صفوی و نیز توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شاهان و جامعه در اواخر عهد صفوی در این پژوهش مورد اهتمام قرارگرفته تا نقش و مقدار تاثیرگذاری هر کدام از عوامل در زوال حکومت صفوی مشخص شود و در کنار آن ها نقش نهاد دین نیز نمایان گردد. بدین ترتیب این سوال شکل می گیرد که فرضیات تاثیر نهاد دین بر زوال تدریجی دولت صفوی کدامند. نهاد دین در ابتدا و اواسط دوره صفوی نقش خود را بدون خدشه انجام داده است، اما در اواخر این دوره و با ظهور علمای اخباری، و تاییداتی که نسبت به شاهان صفوی داشته است، مقداری در نابسامانی اواخر این دوره تاثیرگذار بوده است؛ هرچند عوامل و علل دیگر این سقوط، به حدی کثرت دارد که نقش نهاد دین در میان آن ها رنگ می بازد و می توان گفت بدون تاثیر است. پاسخ به مساله این پژوهش تتبع جامعی در منابع متعدد تاریخی مربوط به عهد صفوی را می طلبید که به تبع آن سعی بر استفاده حداکثری از منابع کتابخانه ای و تبیین و توصیف مطلب بر اساس روش تحلیل اسنادی شده است. به نظر می رسد فرضیاتی که تاثیر منفی نهاد دین بر زوال دولت صفوی را پررنگ دانسته اند، مقداری در تحلیل خود دچار اشتباه بوده و تحلیل درستی از ماجرا نداشته اند.