شناسایی و مقایسه بودجه فرهنگی و عمرانی «دفعه صرف» در عصر قاجار

بودجه، مهم ترین سند مالی برای ارزیابی درآمد و هزینه دولت است. پیش از مشروطه، ردیف بودجه ای به نام دفعه یا صیغه «صرف» در دفترهای مالی وجود داشت که بخش فرهنگی و عمرانی بودجه ی دولت محسوب می شد. از این جهت بررسی این ردیف از بودجه، دارای حایز اهمیت است که چه مقدار از کل بودجه کشور صرف امور عمرانی و فرهنگی می شده است و آن نیز به چه اموری اختصاص داشته است؟ بنابراین هدف این پژوهش، شناسایی و بررسی جایگاه صیغه صرف در سند بودجه و میزان تغییرات و نسبت هر یک از ارکان آن با یکدیگر است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دفعه صرف یک درصد کل بودجه را تشکیل می داد و این هزینه در هر دو قسمت دیوانی و ولایتی وجود داشته است. تمایز صرف دیوانی با ولایتی در مصارف «جیب مبارک» بود که بیشترین هزینه در بخش دیوانی صرف بود. چاپارخانه، مضاجع و تعمیر عمارت موارد منحصربه فرد در صیغه ولایتی است و تعمیر عمارت، بیشترین هزینه را در بخش ولایتی داشت. رکن مهم دیگر صیغه صرف، هزینه تعزیه داری بود که جنبه ی استمراری و پیوسته در دوره های حکومت محمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه داشت و به نظر می رسد این هزینه حداقل از دوره ی محمد شاه در بودجه به وجود آمده است و در دوره ی ناصری و مظفری و پس از مشروطه با وجود استمراری بودن آن، با افزایش بودجه روبه رو نشده است. در مجموع نسبت بودجه عمرانی به فرهنگی در صیغه صرف در بخش ولایتی بیشتر بود اما در بخش دیوانی هزینه امور عمرانی بسیار کمتر از فرهنگی بوده است و به طور کلی هزینه های فرهنگی نسبت به امور عمرانی در اواخر دوره ی قاجار افزایش پیدا کرده است. داده ها براساس سه سند جمع و خرج کل کشور در سال 1258، 1268 و 1304 قمری و دیگر اسناد جمع و خرج ولایتی تهیه و تنظیم و تحلیل شده است.