بررسی درخت سخن گو از منظر خیال سهروردی

قالی ایرانی همواره مظهر زیبایی و نشان‌گر باورهای اقوام مختلف این سرزمین بوده‌ است. در میان نقوش گوناگون گیاهی و جانوری، قالی‌های منقوش به درخت ‌سخن‌گو نیز جایگاه خاصی در این هنر دارند. درخت ‌سخن‌گو و درخت واق واق از نمونه درختان افسانه‌ای هستند که در فرهنگ و هنر اسلامی وارد شده‌اند. این نقش، در دل چند فرهنگ دیگر نیز جای دارد و در قرآن نیز به آن اشاراتی شده‌ است. گاهی خلق این نقوش به واسطه تخیل و یا رسیدن به تعالی در هنرمند است. شیخ اشراق یکی از افرادی است که به خیال در مباحث معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی می‌پردازد و او را نخستین نظریه‌پرداز عالم مثال در تمدن اسلامی می‌دانند. این مقاله پس‌ از بیان پیشینه‌ای از نقش واق واق در فرهنگ‌ها و قالی‌ها و ارایه شرحی از قوه خیال و کارکرد آن به‌ عنوان ساحت معرفت‌شناسی خیال (خیال متصل)، به ارتباط آن دو با هم می‌پردازد. این پژوهش نشان می‌دهد که نقش درخت ‌سخن‌گو را در قالی مورد نظر می‌توان این‌گونه تحلیل کرد که فرم درخت با حالت منحنی و متقارن خود، ترکیبی از شاخه‌های متقارن و فرم حیوانات برخاسته از آن‌ها را نمایش می‌دهد. این نقش حاصل از ادراک خیالی متصل به نفس انسان می‌باشد و اثری خلاقانه است. روایاتی نیز در رابطه با درخت واق از قبل وجود داشته است. بنابراین با توجه به معنایی که برای آن از قبل وجود داشته و ترکیبی که بین نقش درخت و حیوانات موجود در آن رخ داده است، می‌توان گفت خیال از طریق شیوه انتزاعی ترکیبی-تفضیلی به آن صورت بخشیده است.