مثالب نگاری در شرق اسلامی

مطاعن یا مثالب نگاری از پدیده های نادر تاریخ است. این آثار که به هدف ثلب، یعنی عیب گویی، سرزنش و بدگویی از رقیب و افکار او نوشته شده اند ریشه در رقابت های نسبی و قومی و عربی دارد اما پس از اسلام تدریجا به موضوعاتی چون: مذاهب فقهی و کلامی، رهبران سیاسی، فرقه ها، ایمه مذاهب، و تصوف توسعه یافته و از همه مهم تر آنکه، چارچوب تاریخی خود، یعنی عنوان عربی مثالب و مطاعن و مانند آن را تا به امروز حفظ کرده است. بررسی ها نشان می دهد که جریان مثالب نگاری نیز تابع جریان تاریخی نگاری اسلامی است و اکثر نزدیک به همه مثالب نگاری ها به شرق اسلامی تعلق دارد. مثالب نگاری هر چند با عنایت بر سیمای ناموجه و غیر اخلاقی آن از اول مورد انتقاد و مناقشه و اعتراض نخبگان و بزرگان بوده اما به دلایل خاص و البته قابل مناقشه، جایگاه تاریخی خود را در ادبیات اسلامی بازکرده است. با وجود این، از حدود 80 عنوان کتاب،فقط 24 عنوان کتاب به صورت نسخه خطی یا چاپی در دست است. از منظر تاریخی،عواملی چون عامل نژادی یا زبانی، عامل قومی قبیله ای، عامل سیاسی اجتماعی، عامل روحی روانی یعنی دشمنی و سوء تفاهم ها، عامل اعتقادی و ایدیولوژیکی، انگیزه های سودجویانه و غلو نقش داشته است. شاید نتوان سهم این آثار را در هدایت و تقویت ایمان پیروان، روشن کرد اما می توان ادعا کرد که آنها نقش بزرگی در منازعات و فتنه های اجتماعی ایفا کرده اند.