تعزیه و موسیقی، حقیقت جدایی ناپذیر: ارتباط معناگرای تعزیه با دستگاه ها و آوازهای ایرانی

این پژوهش به مطالعه‌ی ساختاری موسیقی و درام به‌عنوان عناصر درهم‌تنیده در شکل‌گیری تعزیه می‌پردازد. به عبارت روشن‌تر هنر تعزیه نه نمایشی است که موسیقی در آن نقش زمینه داشته باشد و نه فرمی موسیقایی است که به وسیله‌ی سیر داستان دراماتیزه شده باشید. پیوند تعزیه با مسایل اعتقادی و اساطیری، باعث شده این هنر از نظر جامعه‌ای که در آن زیست می‌کند پدیده‌ای آیینی موسیقایی قلمداد شود. تحلیل‌های گوناگون انجام شده در این پژوهش نشان می‌دهد، تعزیه به عنوان یک رخداد هنری در یک هماورد ساختگرایانه نمایشی و موسیقایی با فاکتورهای مختلفی نظیر انتخاب دستگاه‌های گوناگون، آوازها و گردش‌های ملودیک در تمامی بخش‌ها اعم از پیشخوانی‌ها، نوحه‌ها، تک‌گویی‌ها، گفت‌وگوها و موسیقی‌های سازی متناسب با مضامین هر نمایش و محتوای تعزیه انتخاب و طراحی می‌شود. به همین دلیل، برای درک عملکرد موسیقی و نحوه‌ی برخورد دقیق و چگونگی انتخاب عناصر موسیقایی در تعزیه ضرورت دارد تا تعزیه با نگاهی موسیقی‌شناسانه بررسی شود. همچنین، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با رویکردی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر برخی نسخه‌های موجود تعزیه و اجراهای حاضر، ضمن معرفی امکانات و ویژگی‌های موسیقایی تعزیه، چگونگی انطباق محتوای نسخ با انتخاب‌های موسیقایی را بررسی نماید. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که در تعزیه‌های کوتاه‌تر بخش‌های عمده‌ی اجرا در یک دستگاه یا آواز پی‌ریزی می‌شود و در اجراهای بلند گاهی مرکب‌خوانی یا پرده‌گردانی نیز اتفاق می‌افتد. در طراحی ملودیک، در انواع تک‌گویی‌ها با گفت‌وگوها متفاوت است. مطالعه ساختاری همچنان روشن می‌کند که ملودی‌های بخش‌های آوازی تعزیه مشابه ملودی‌های موسیقی دستگاهی نیستند و اغلب از ملودی مدل‌های آن تبعیت می‌کنند. در مقابل، پیشخوانی‌ها، نوحه‌ها و موسیقی‌های ضربی تعزیه‌های متاخرتر بیشتر تحت تاثیر موسیقی‌های ضربی موسیقی کلاسیک ایرانی و تصانیف هستند. از نقطه نظر ریتم، موسیقی تعزیه تلفیقی از متر ثابت و متر آزاد است. از نقطه نظر تلفیق شعر و موسیقی در اشعار تعزیه، گاهی از هجاهای اضافه مانند حرف کشیده و صدادار «ا»های زاید، «که»های اضافی و غیره جهت انطباق وزن ملودی‌ها با اشعار استفاده می‌شود. در تعزیه گاهی گوشه‌هایی خاص و برخی گردش‌های ملودیک برای اشخاصی چون جبرییل (بیشتر گوشه‌ی عراق ماهور) و بچه‌خوانان به عنوان یک لایت‌موتیف به‌کار می‌روند و در طول تعزیه به دفعات، در هر بار حضور آن شخص بر صحنه خوانده و اجرا می‌شوند. موسیقی سازی و آوازی در تعزیه مکمل یکدیگر هستند و هر دو در اثربخشی نهایی تعزیه همکاری می‌کنند.