واکاوی استراتژی توجیهی در گفتمان امام علی (ع) (مورد پژوهانه: نامه امام به عثمان بن حنیف)

در یک فرایند گفتمانی، عوامل متعددی باید نقش خود را به خوبی ایفا نماید تا ارتباط میان طرفین گفتمان شکل بگیرد و پس از آن اثرگذاری و اقناع مخاطب تحقق یابد. یکی از این عوامل، تعیین استراتژی و ابزارهای مختلف زبانی است که یک سخنور ماهر با شناخت آنها و آگاهی بر زمان و مکان و نحوه استفاده از آنها، بر نفوذ کلام خویش می افزاید. صلاحیت عمل گرایانه سخن پرداز در تعیین شگردها و ابزارهای ویژه هر راهبردی تضمین کننده کنش اجرایی پیام گیر است. از جمله این استراتژی ها، استراتژی توجیهی است. بر اساس این استراتژی، سخنگو در پی آن است تا با دستورالعمل ها، توصیه ها و امر و نهی ها، در رفتار مخاطب خویش تاثیر گذارد و او را وادار به انجام کاری نماید. این نوشتار بر آن است تا با در پیش گرفتن روش توصیفی- تحلیلی به بررسی استراتژی توجیهی در نامه امام علی (ع) به عثمان بن حنیف، کارگزار خود در بصره بپردازد. دستاورد پژوهش بیانگر آن است که امیرالمومنین علی علیه السلام به عنوان یک سخنور بی نظیر در تاریخ سیاسی-اجتماعی اسلام، از طریق کاربست استراتژی های متنوع گفتمان ازجمله استراتژی توجیهی، افکار مخاطب/مخاطبین را در عالم واقعی یا در دنیای ذهن به تحرک و پویایی واداشته است. تنوع در شگردهای توجیهی مثل افعال کنشی غیرمستقیم، جملات توبیخی، تنبیهی و استفهامی پی درپی و هارمونی ناشی از واژگان و سجع، نقش بزرگی در فرایند اقناع مخاطب دارد. کاربست گفت کنش های غیرمستقیم با بسامد بیشتر نشان از غلبه راهبرد احترام و پس از آن مکانیزم استفهام بیانگر به چالش کشیدن ذهن مخاطب جهت یافتن پاسخی منطقی و اقناع وی از طریق استدلال است. فراز ابتدایی نامه توبیخ آمیز بوده ولی به دنبال آن تا پایان نامه صبغه ارشادآمیز به خود می گیرد.