از ظهور در پارادایم سنت تا افول در پارادایم مدرن: جایگاه صفویان در تاریخ ‎نگاری دوره قاجار

تاریخ‎نگاری دوره قاجار، تحت تاثیر گفتمان تجدد و منطق درونی آن، یک تجربه تاریخی را پشت سر گذاشت که برآیند آن، ایجاد خط حایلی آشکار میان دو چشم ‎انداز تاریخی سنت و مدرن به مثابه دو پارادایم متمایز بود. بر مبنای این تحول گفتمانی، خوانشی دوگانه‎ از مسیله صفویان نیز اتفاق افتاد که محصول اقتضایات گفتمانی و مرزبندی‎های پارادایمیک میان دو کلان‎روایت سنت و تجدد بود. در روایت نخست، تحت تاثیر تجربه‎ های زیسته، اقتضایات ایدیولوژیکی و چشم‎اندازهای تاریخی همسو با پارادایم سنت، یاد و خاطره صفویان، با نوعی خرسندی، مباهات و البته به‎ مثابه تکیه ‎گاهی مشروعیت‎ بخش با لحنی تفاخرآمیز و حماسی روایت شد و در نقطه مقابل، در چشم مورخان منتقد و تجددخواه همسو با گفتمان مدرن، تمام آن خصلت‎ها و معیارها وارونه شده و این بار، از یک چشم‎انداز نو، جایگاه صفویان به موقعیتی خسران‎بار، منحط و ضد تجدد تقلیل یافت. مسیله این پژوهش، تامل در چرایی ظهور و افول صفویان در این دو چشم‎انداز تاریخی است که به روشی تحلیلی و با تکیه بر نقد محتوایی روایت‎های مورخان دوره قاجار انجام خواهد شد. بر این مبنا، این فرضیه قابل طرح است که به تناسب گذار از گفتمان سنت به تجدد و سیطره تدریجی گفتمان مدرن در این دوره، موقعیت صفویان نیز از وضعیتی مشروعیت‎بخش، والا و تفاخرآمیز، به موقعیتی نازل درافتاد و به رکنی مهم در انحطاط‎ شناسی مورخان این دوره مبدل شد.