تحلیل ساختاری «آموزش عالی» به مثابه ی نظام اجتماعی: پژوهشی کیفی در آسیب شناسی وضعیت دانشگاه رازی

گسترش شتابزده نظام آموزش عالی در چند دهه ی اخیر، حاصل مرکزگرایی و یکسان نگری سیاستی و برنامه ای است. بهرغم مزیتها و چالشهای متفاوت استانها، تصمیم گیری ها عمدتا بر مبنای اهداف کوتاه مدت و در مواردی بر اساس منفعت طلبی تشکیلاتی مراکز آموزش عالی، یا در سطح کلان تر مبتنی بر نسبت خرده نظام های آموزش عالی با جریان های سیاسی و دولت ها انجام شده است. پیامدهای این وضعیت، نیاز به بازاندیشی و در پیش گرفتن رویکردی متفاوت را آشکار ساخته است. آموزش عالی در مقام خرده نظامی اجتماعی، از لحاظ ساختاری و کارکردی، با مسایل و آسیب های جدی روبروست. در سطح کلان، هماهنگی با دیگر خرده نظام ها و کارایی بیرونی مورد انتقاد است. در سطح درون نظامی، از لحاظ کارکردی، آموزش عالی با اهداف مقرر فاصله دارد و صرفا در سطح کمی، آن هم نه در مقایسه با استانداردهای جهانی اجتماعات علمی، تا حدی به اهداف دست یافته است. بهای این رشد کمی، افت سطح کیفیت در بیشتر زمینه ها و همه سطوح است. با این همه، مدیران مشغول روزمرگی اداره ی امور و پژوهشگران نیز عمدتا به موضوعات و مسایل جزیی آموزش عالی و نه کلیت آن پرداخته اند. این مقاله می کوشد منطق درونی نظام آموزش عالی و نسبت آن با محیطش را تحلیل کند. طبق شواهد، مسایل نظام آموزش عالی، در همه ی اجزای آن بازتولید شده است. در بعضی مراکز، از جمله دانشگاه رازی، که موضوع این مقاله است، این مشکلات وزن و ابعاد خاص تر می یابد.

با توجه به اهداف این پژوهش، از روش کیفی، به ویژه «تحلیل داده های شفاهی» برآمده از مصاحبه های عمیق استفاده کرده ایم. مصاحبه ها به صورت انفرادی  و در مجموع شامل 24 مورد از مدیران سابق و وقت دانشگاه و چند نفر صاحبنظر، و به دو صورت حضوری و مجازی انجام شده است. گزاره های دریافتی در سطوح سه گانه کلان، میانی و خرد و در حوزه های مختلف آموزش، پژوهش، فرهنگی و...، به صورت  گزاره های روایی مبتنی بر مفاهیم و مقولات نهایی در متن ارایه شده است.

فقدان استقلال آکادمیک، سیاست زدگی دانشگاه، کمبود بودجه، تقسیم قدرت معیوب، فقدان دانش مدیریت، مدیریت غیرمشارکتی، تمرکزگرایی، نظام گزینش مسیله دار(حوزه مدیریت)؛ مشکل آموزش و پرورش عمومی، گرایش افراطی به علوم پزشکی، مدرک گرایی، غلبه گرایش های سنتی در آموزش،... (حوزه آموزش)؛ سیاست زدگی پژوهش ، نگاه کمی گرا، دولتی بودن بودجه ، نبودن تقاضای پژوهشی بیرونی، گرایش افراطی به مقاله نویسی (حوزه پژوهش)؛ تقلیل گرایی فرهنگی، کمبود فضای اجتماعی، ضعف سرمایه فرهنگی اعضای هیات فقدان مطالبه گری (حوزه فرهنگی)؛ سطح پایین ورزش همگانی، فقر نسبی دانشجویان، کمبود فضای عمومی دانشجویی، مشکلات تعاملی کارمندان، عدم اعتماد دانشجویان(حوزه دانشجویی)؛ فقدان نگرش مثبت به علم در جامعه و سازمان ها، افت جایگاه دانشگاه در جامعه، عدم احساس نیاز جامعه به پژوهش، فقدان صنایع پیشرفته، مناسبات نادرست تعاملی، کارمندسالاری، روابط عمومی غیرحرفه ای (حوزه تعاملات).

  آسیب های سطح کلان نقش مهم تری در ایجاد وضعیت فعلی به عهده داشته اند. موانع و مشکلات سطح میانی در مرتبه ی دوم، و سطوح خرد کمتر از همه نقش داشته اند. در بین حوزه ها نیز، مشکلات عمدتا در حوزه ی مدیریت و پژوهش و حوزه ی فرهنگی و تعامل با جامعه متمرکز هستند. نگاه مصاحبه شوندگان به آینده نیز چندان خوشبینانه نبوده است.