راه کارهای مدیریت خطر فرونشست زمین در دشت سیدان- فاروق استان فارس با روی کرد نیروی محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ

یکی از خطرهای مهم طبیعی، فرونشست زمین است. این پدیده در ایران، با توجه به استخراج بی رویه ی منابع آب زیرزمینی به وفور مشاهده شده و متاسفانه مناطق بیش تری در معرض آن قرار می گیرند. ابزار DPSIR یا چارچوب نیروی محرک- فشار- وضعیت- اثر- پاسخ، ابزاری است که از روش رابطه های علت و معلولی میان فعالیت های انسانی و محیط زیست به توصیف مشکلات محیط زیستی می پردازد. این چارچوب، زمینه ای را فراهم می کند تا انواع شاخص های متفاوت با یکدیگر ترکیب شوند و نه تنها آثار محیط زیستی بلکه آثار اقتصادی و اجتماعی ناشی از از تغییرات در وضعیت زیست بوم ها را نیز در نظر می گیرد. هدف این پژوهش آن است که با استفاده از ابزار DPSIR، رابطه های علت و معلولی را برای مهم ترین مسایل و مشکلات خطر پدیده ی فرونشست زمین در یکی از دشت های مهم و بحرانی استان فارس (سیدان- فاروق) را بررسی و مناسب ترین پاسخ های مدیریتی و غیر مدیریتی را برای بهبود وضعیت فعلی ارایه نماید.

ابتدا مشکلات دشت سیدان- فاروق مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، پرسش از کارشناسان و مراجعه به منطقه تعیین و بر همین اساس راه بردهای احتمالی مشخص شد. سپس از ابزار DPSIR،  به منظور شناسایی تحلیل رابطه های علت و معلولی بین عامل هایی که تعیین کننده ی مشخصه های تاثیرگذار بر فرونشست زمین در دشت هستند استفاده و جدول DPSIR برای خطر فرونشست زمین در این دشت تهیه شد. به منظور اولویت بندی و تعیین اهمیت مشکلات، فشارها و راه بردهای مدیریتی دشت از پرسش نامه با طیف لیکرت به عنوان ابزار سنجش استفاده و از 40 کارشناس خبره نظرسنجی شد. برای رتبه بندی گویه ها از آزمون فریدمن و برای بررسی پایایی پرسش نامه از روش آلفای کرونباخ با کاربرد نرم افزار SPSS نسخه ی 22 استفاده شد. سپس از آزمون فریدمن برای تجزیه ی واریانس دوطرفه از روش رتبه بندی و هم چنین مقایسه ی میانگین رتبه بندی گروه های مختلف با کاربرد نرم افزار SPSS انجام شد.

نتایج و بحث:

رتبه بندی گویه های مولفه ی نیروی محرک در دشت سیدان- فاروق استان فارس نشان داد اندازه ی میانگین رتبه ها از 1/86 تا 4/45 متغیر است. رتبه بندی گویه ها نشان دهنده ی تفاوت معنی دار گویه های مولفه ی نیروی محرک است، به طوری که گویه ی جمعیت با میانگین رتبه ی 4/45 و گویه ی توسعه ی صنایع با میانگین رتبه ی 1/86، به ترتیب امتیاز رتبه ی اول و پنجم را گرفتند. ازاین رو در دشت سیدان- فاروق در مولفه ی نیروی محرک، در تشدید خطر فرونشست زمین عامل های جمعیت، توسعه ی کشاورزی، توسعه ی باغ ها، تغییر اقلیم و توسعه ی صنایع، به ترتیب بیش ترین اولویت را داشتند. اندازه ی میانگین رتبه های مولفه ی فشار، از 1/25 تا 5/40 متغیر بود. تفاوت معنی داری در رتبه بندی گویه های مولفه ی فشار نشان داده شد، به طوری که گویه ی برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش کشاورزی با میانگین رتبه ی 5/40 و هم چنین گویه ی برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش خانگی با میانگین رتبه ی 1/25، به ترتیب امتیاز رتبه ی اول و ششم را گرفتند. ازاین رو در دشت سیدان-فاروق در مولفه ی فشار، در تشدید خطر فرونشست زمین، عامل های برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش کشاورزی، رعایت نکردن حقابه ی زیست محیطی آبخوان، کاهش بارندگی، برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش باغ ها، برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش صنایع و برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش خانگی، به ترتیب بیش ترین اولویت را داشتند. اندازه ی میانگین رتبه ها در مولفه ی پاسخ، از 2/35 تا 5/75 متغیر است. رتبه بندی در گویه های مولفه ی پاسخ نیز، نشان دهنده ی تفاوت معنی دار است، به طوری که گویه ی افزایش راندمان آبیاری با میانگین رتبه ی 5/75 و هم چنین گویه ی تغذیه ی نقطه ای آب در دشت با میانگین رتبه ی 2/35، به ترتیب امتیاز رتبه ی اول و ششم را گرفتند. بنابراین در مولفه ی پاسخ، در کاهش خطر فرونشست زمین در این دشت، به ترتیب عامل های افزایش راندمان آبیاری، تغییر الگوی کشت، کنترل برداشت چاه های مجاز، عملیات آبخوان داری، انسداد چاه های غیر مجاز، اقدام های فرهنگی و تغذیه ی نقطه ای آب در دشت، بیش ترین اولویت را داشتند.

نتیجه گیری و پیشنهادها:

بر منابع آبی دشت سیدان-فاروق پنج نیروی محرک (D)، باعث ایجاد شش فشار (P) شده اند که برداشت از سفره ی آب زیرزمینی در بخش کشاورزی و رعایت نکردن حقابه ی زیست محیطی آبخوان، مهم ترین آن ها بودند. فشارها به نوبه ی خود باعث ایجاد وضعیت (S) نابسامان (افت سطح سفره) در این دشت شده اند. این وضعیت دارای دو اثر (I) نامطلوب از بین رفتن زمین ها و آبخوان است. برای بهبود وضعیت ، هفت پاسخ مدیریتی (R) ارایه شد که افزایش راندمان آبیاری و تغییر الگوی کشت، مهم ترین آن ها بودند. در شرایط فعلی، امکان توقف فشارها میسر نیست؛ اما تعدیل و اصلاح آن ها باید به صورت ویژه مد نظر برنامه ریزان و مدیران قرار گیرد. شایان ذکر است در صورتی که اقدام به اصلاح این موارد نشود هم چنان فشارها (P) وجود دارد و منجر به شرایطی بحرانی تر از وضعیت (S) موجود و در نهایت، اثر (I) آن، از بین رفتن زمین ها، آبخوان ها و نابودی بیش از پیش منابع آب و خاک این دشت خواهد شد. با توجه به این که ساختار اجرایی مدیریت منابع طبیعی کشور بیش تر منطبق بر مولفه های فشار (P) و وضعیت (S) است؛ پیشنهاد می شود به شکل کاربردی و عملیاتی نسبت به تدوین پاسخ های مناسب (R)، اقدام شود. همچنین ضروری است به روی کرد پیشگیرانه در کاهش خطر فرونشست زمین توجه جدی شود؛ زیرا متاسفانه در کشور به این مهم توجه نشده است. بنابراین پیشنهاد می شود روی کرد پیشگیرانه ای مد نظر و اجرا قرار گیرد که نیروهای محرک (D) را هم درک کند و هم مانع از اجرای سیاست هایی شود که آن سیاست ها، سبب فشارها (P) شوند. به این منظور لازم است در این دشت سیاست های مربوط به گویه های مولفه ی پاسخ، با جدیت بیش تری پیگیری شده و در برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های آینده مورد توجه بیش تری قرار گیرند.