بررسی ترکیبات شیمیایی شیرابه، خصوصیات اکولوژیکی و فنولوژیکی آنغوزه شیرین در رویشگاه های استان کرمان

گیاه آنغوزه با نام علمی Ferula assa- foetida L. از خانواده چتریان یکی از مهمترین گیاهان دارویی ایران است که دارای اثرات ضد تشنج، قاعده آور و ضد انگل بوده و در درمان اسپاسم حنجره، بیماری های دستگاه گوارش، آسم و غیره کاربرد دارد. با توجه به اهمیت اقتصادی این گیاه و جایگاه ویژه آن در صنعت داروسازی این تحقیق با هدف شناخت نیازهای اکولوژیکی، فنولوژی و جوانه زنی بذر آنغوزه شیرین به منظور احیا آن در رویشگاه های طبیعی استان کرمان در سه رویشگاه راور، کرمان و کوهبنان به اجرا درآمد.

در محل های نمونه برداری رویشگاه، سه ترانسکت در هر یک از بخش های آن در نظر گرفته شد. در هر ترانسکت 500 متری10 پلات 2×2 متر مربعی به طور تصادفی به فاصله50 متر از هم انداخته و درصد پوشش تاجی و تراکم اندازه گیری گردید. به منظور بررسی فنولوژی گیاه، در هر رویشگاه 10 پایه بطور تصادفی انتخاب و علامت گذاری و هر 15- 10 روز یک بار زمان جوانه زنی، زمان ظاهر شدن برگ ها، گل دهی، بذرهی و خشک شدن ثبت گردید. جهت اندازه گیری خصوصیات خاک رویشگاه، 10 نمونه خاک از عمق 0-30 جمع آوری و مخلوط شد و یک نمونه به آزمایشگاه ارسال گردید. از اطلاعات هواشناسی مربوط به شمال و شرق استان کرمان که شامل رویشگاه های آنغوزه شیرین بود جهت تعیین میزان بارندگی استفاده شد. تیمارها شامل بذور شست وشوی شده و سرما داده شده و گروه شاهد بود. شیرابه آنغوزه شیرین با روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر تهیه شد. ترکیبات شیمیایی اسانس با استفاده از دستگاه گاز کروماتوگرافی گازی و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی شناسایی شد. اطلاعات برداشت شده از رویشگاه های مورد مطالعه با نرم افزار SPSS 11.5 آنالیز و مقایسه میانگین ها به روش آزمون چند دامنه ای دانکن انجام گرفت.

در رویشگاه های مورد مطالعه محدوده ارتفاعی آنغوزه شیرین بین1750-2100 متر از سطح دریا و میزان بارندگی آن بین100-130 میلی متر متغیر بود. نتایج آنالیز خاک نشان می دهد که این گیاه برای رشد و نمو به یک یا چند عنصر خاص وابستگی ندارد. بافت خاک، شنی لومی تا لومی رسی و اسیدیته خاک در محدوده 8/7 تا 5/7 متغییر بود. هدایت الکتریکی (EC) تفاوت قابل توجهی را نشان داد و از 7/0 در مرتع کوهبنان تا 30/2 در مرتع راور متغییر بود. مواد آلی خاک کم و مقدار آن بین 14/0- 3/0 درصد بود. با افزایش ارتفاع در رویشگاه ها، دمای متوسط شبانه روز کاهش یافته و دمای لازم برای رسیدن به هر مرحله رشد رویشی به تاخیر افتاد. بیشترین فاصله زمانی از سبز شدن تا خزان گیاه آنغوزه مربوط به رویشگاه کوهبنان با ارتفاع 2075 متر و کمترین آن متعلق به رویشگاه راور با ارتفاع 1750 متر بود. آزمون جوانه زنی بذر نشان داد، سرمادهی و شستشوی بذر منجر به افزایش درصد جوانه زنی به میزان 3/95 درصد نسبت به تیمار شاهد بود. بطورکلی 70 ترکیب شیمیایی در اسانس آنغوزه شناسایی شد که برخی از آنها در رویشگاه های مورد مطالعه مشترک بود.

با توجه به اینکه تمام شرایط انتخاب نمونه ها، خشک شدن، استخراج اسانس و شناسایی ترکیب های موجود در آن برای همه نمونه های شیرابه گیاه آنغوزه شیرین یکسان در نظر گرفته شده بود، نوسانات شدید کیفیت ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس نمونه ها می تواند ناشی از تغییرات ژنتیکی یا غیر ژنتیکی در پاسخ به تفاوت های اکولوژیکی رویشگاه ها از قبیل طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع، دما، رطوبت و خاک باشد. بنابراین شرایط متفاوت اقلیمی، ادافیکی و فیزیوگرافی رویشگاه ها مسیرهای متابولیکی و بیوسینتز مواد موثره را تحت تاثیر قرار داده و در نتیجه متابولیت های ثانویه متنوعی تحت شرایط محیطی متفاوت بیوسنتز می شوند.