مجله مرتع
سال هفدهم شماره 3 (پیاپی 67، پاییز 1402)

اکتشاف و بهره برداری معادن دارای اثرات زیست محیطی مخرب بر اکوسیستم های طبیعی از جمله مراتع است. در این مطالعه به منظور بررسی اثرات بهره برداری از معادن بر ساختار و عملکرد خاک سطحی و پوشش گیاهی محدوده مطالعاتی مرادبیگلو واقع در شهرستان بویین زهرا در استان قزوین، از روش تحلیل عملکرد چشم انداز (LFA) و ارزیابی تغییرات شرایط ادافیکی منطقه استفاده شد.

ابتدا مناطق مجاور معادن و مناطقی با فاصله بیشتر از 500 متر از معادن به عنوان مناطق شاهد انتخاب شدند. در هر منطقه دو ترانسکت بطول 30 متر در جهت شیب غالب منطقه مستقر و در مجموع تعداد 48 ترانسکت مستقر گردید. در ترانسکت ها طول و عرض لکه های پوشش گیاهی و طول فضای بین لکه های اکولوژیک اندازه گیری شد. برای انواع لکه ها و فضای بین لکه ای در ترانسکت های موردمطالعه، تعداد 11 شاخص سطح خاک برای به دست آوردن سه ویژگی عملکردی پایداری خاک، نفوذپذیری و چرخه مواد غذایی ارزیابی شد. شاخص های ساختاری تعداد لکه های اکولوژیک در 10 متر، سطح کل لکه های اکولوژیک، شاخص سطح لکه، شاخص سازمان یافتگی چشم انداز، میانگین فاصله بین لکه های اکولوژیک و طول کل لکه ها نیز محاسبه گردید. تعداد 26 نمونه خاک نیز از مناطق نزدیک معدن و کنترل به طور تصادفی از عمق 0-15 سانتیمتری سطح خاک برداشت و برخی ویژگی های خاک نظیر بافت خاک، اسیدیته گل اشباع، هدایت الکتریکی، کربنات کلسیم، درصد رطوبت اشباع، عناصر N-P-K و کربن آلی برای تمام نمونه های خاک اندازه گیری شدند. ابتدا آزمون نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون آندرسون دارلینگ انجام شد و سپس با استفاده از آزمون t مستقل، فاکتورهای موردنظر برای مناطق نزدیک معدن و مناطق کنترل با هم مقایسه شد.

بر اساس نتایج، شاخص های ساختاری کل طول لکه، طول فضای بین لکه ای، سطح کل لکه، شاخص سطح لکه و شاخص ساختار چشم انداز در منطقه مرجع با مناطق مجاور معادن اختلاف معنی داری داشتند (05/0>P). تفاوت تعداد لکه های اکولوژیک در 10 متر بین هیچ کدام از سایت ها معنی دار نبود (05/0<P). نتایج نشان داد که ویژگی های عملکردی پایداری، نفوذپذیری و چرخه مواد غذایی مناطق نزدیک معدن نسبت به مناطق دور از معدن به طور معنی داری کاهش یافته است (05/0>P). بر اساس نتایج، میزان ماده آلی، میزان فسفر قابل جذب، پتاسیم قابل جذب و نیتروژن خاک مناطق نزدیک معدن نسبت به مناطق کنترل به طور معنی داری کاهش یافته است (05/0>P). دامنه pH خاک از 1/7 تا 1/8 در منطقه کنترل و 1/8 تا 9/8 در منطقه نزدیک معدن تغییر داشت. مقادیر میانگین رس، سیلت و شن به ترتیب 69/22، 30/30، 01/47 درصد در منطقه کنترل و 33/24، 66/27، 01/48 درصد در منطقه نزدیک معدن به دست آمد. مقدار نیتروژن کل در منطقه کنترل بین 04/0 تا 2/0 درصد و در منطقه نزدیک معدن بین بین 01/0 تا 03/0 درصد متغیر بود. میزان درصد رطوبت اشباع در منطقه کنترل بین 90/37 تا 20/54 درصد و در منطقه نزدیک معدن بین 7/36 تا 1/42 درصد متغیر است.

معدن کاری باعث نامناسب شدن ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک گردیده است ولی مناطق دور از معدن کیفیت خاک شرایط بهتری داشته که منجر به بهبود شرایط عملکرد خاک سطحی شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که حجم بالای معدن کاوی در مراتع منطقه مورد مطالعه تهدیدی جدی برای کیفیت و عملکرد خاک سطحی منطقه است. بدیهی است که در اثر تداوم این روند، این منطقه با پدیده بیابان زایی شدید روبرو خواهد شد و کارکردهای اکولوژیک آن آسیب جدی خواهند داشت.

مراتع تولیدات و خدمات متنوعی برای بهره برداران ایجاد می کنند اما در حال حاضر برداشت علوفه الویت اول بهره برداری از مراتع به شمار می رود. توجه به انواع خدمات ارایه شده توسط مراتع و تعیین ارزش اقتصادی این خدمات به مدیران در بهبود برنامه ریزی و مدیریت بهینه، ایجاد اشتغال و افزایش سطح درآمد بهره‎برداران کمک می کند. هدف از تحقیق حاضر بررسی ارزش اقتصادی و مقایسه درآمد کارکرد علوفه ای و دارویی مرتع جلمبادان شهرستان جوین است.

جهت تعیین محدوده های همگن از لحاظ پوشش گیاهی به منظور مطالعه دقیق تر و آسان تر پارامترهای مختلف مربوط به تولید مرتع اقدام به تیپ بندی گردید. سپس لیست فلورستیک تیپ‎های گیاهی تهیه شد. نمونه برداری از پوشش گیاهی در منطقه معرف هر تیپ گیاهی با استفاده از شش ترانسکت 50 متری و پلات 1×2 مستطیل شکل انجام شد و تعداد پلات ها بر اساس فرمول کوکران 368 عدد برآورد شد. جهت محاسبه تولید سالانه گیاهی در سطح تیپ های مرتعی از روش مضاعف استفاده شد. بر این اساس در تمام پلات ها میزان علوفه تولیدی بر اساس مشاهده تخمین زده شده است، هم زمان در  25 درصد ازپلات ها گیاهان علوفه ای در سطح پلات قطع شد. در این تحقیق حد مجاز بهره برداری 50 درصد در نظر گرفته شده است. برآورد تولید گیاهان دارویی با توجه به اندام مصرفی آن ها متفاوت است. بنابراین پس از شناسایی گیاهان دارویی و اندام مورد استفاده ی آن ها روش مناسب برآورد تولید انتخاب گردید. جهت برآورد اقتصادی تولید علوفه از روش هزینه جایگزین استفاده گردید. از این رو گیاه جو به‎عنوان محصول جایگزین انتخاب گردیده است. جهت تعیین ارزش اقتصادی گیاهان دارویی منطقه از روش قیمت بازار استفاده شد.

شش تیپ گیاهی و 119 گونه گیاهی در منطقه مورد مطالعه شناسایی شد. نتایج نشان داد علوفه تولیدی در کل سطح مرتع 1180 تن و علوفه قابل دسترس 590 تن بوده و هر هکتار از مرتع جلمبادان به طور متوسط پتانسیل تولید 144 کیلوگرم علوفه را دارد. ارزش اقتصادی علوفه قابل دسترس در کل سطح مرتع برابر 805 میلیون و 775 هزار تومان و در هر هکتار مرتع  98 هزار و 241 تومان است. همچنین پتانسیل تولید گیاهان دارویی  برابر 256 تن در کل مرتع و ارزش اقتصادی آن برابر با 2 میلیارد و 845 میلیون تومان در سال 1399 در کل سطح مرتع مورد مطالعه است. درآمد گیاهان دارویی پس از کسر هزینه های برداشت در سال 1399 برابر 1 میلیارد و 440 میلیون تومان شد. درآمد هر هکتار مرتع بر اساس کارکرد گیاهان دارویی و صنعتی 175٫672 تومان برآورد شده است. نتایج نشان می دهد درآمد حاصل از بهره برداری از گیاهان دارویی و صنعتی 78/1 برابر بیشتر از بهره برداری از گیاهان علوفه ای است.

بهره برداری از گیاهان دارویی فعالیتی با ارزش اقتصادی بالا است و منبع درآمد خوبی برای مرتع داران و بهره برداران از مرتع است. علاوه بر برداشت علوفه به عنوان یک منبع درآمد برای مرتع داران می توان از برداشت گیاهان دارویی و فراوری آن ها جهت بهره برداری حداکثر از مراتع و کاهش خسارت به آن ها استفاده کرد.

گیاهان بوته ای چندساله از طریق ریزش لاشبرگ و تاثیر ریشه هایشان موجب تغییر کیفیت خاک رویشگاه خود می شوند. با توجه به اهمیت کشت گونه های چوبی به منظور اصلاح و احیای پوشش گیاهی، این تحقیق در مراتع نیمه خشک جنوب استان یزد انجام گردید. مطالعه این مراتع که دارای محیط های اکولوژی حساس، شکننده و مستعد بیابان زایی هستند از هر حیث، با اهمیت است. از طرفی به منظور مقابله با گسترش بیابان و خطرات ناشی از آن ها، طرح های احیا و اصلاح مراتع با کاشت گونه های مختلف اجرا می گردد که می توانند ویژگی های خاک را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین هدف از این مطالعه، بررسی اثر کاشت گونه های درختچه ای مختلف بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک زیر اشکوب و اندازه گیری شاخص های کیفیت خاک در مراتع کرخنگان بوده است.

این پژوهش تاثیر سه گونه چوبی Acer monspessulanum،Prunus scoparia . وDaphne mezerum.  بر ویژگی های کیفی خاک سطحی زیراشکوب در مراتع کرخنگان مورد بررسی قرار داده است. بدین منظور، در پایان فصل رویش، پس از بررسی مقدماتی اقدام به شناسایی رویشگاه نموده و پس از انتخاب 15 سایت نمونه برداری که در هر سایت از خاک زیر تاج پوشش سه گونی چوبی A. monspessulanum، P. scoparia و D. mezerum و از خاک بیرون تاج پوشش به عنوان شاهد با اگر از عمق 5-0 سانتی متری نمونه برداری انجام گردید و ویژگی های فیزیکی و شیمیایی 60 نمونه خاک سطحی اندازه گیری شد. جهت مقایسه ویژگی های خاک زیر اشکوب با یکدیگر و همچنین با تاج پوشش علفی بیرون از اشکوب، از آزمون ANOVA و دانکن استفاده شد. 

نتایج به دست آمده حاکی از وجود اختلاف معنی داری عناصر غذایی در زیر اشکوب گونه های چوبی با بیرون تاج پوشش (شاهد) است. بررسی عملکرد گونه ها نشان داد که گونه های A. monspessulanum و P. scoparia نقش پررنگ تری در بهبود خصوصیات شیمیایی خاک و عملکرد مرتع نسبت به گونه D. mezerum دارد. درصورتی که میزان نیتروژن در خاک زیر اشکوب گونه A. monspessulanum، P. scoparia وD. mezerum بیشتر از خاک بیرون تاج پوشش بوده است. همچنین نتایج فسفر نشان داد که میزان فسفر A. monspessulanum، P. scoparia بیشتر از D. mezerum و بیرون تاج پوشش است. در خصوص میزان پتاسیم  در خاک زیر اشکوب گونه های چوبی A. monspessulanum، P. scoparia، D. mezerum و بیرون تاج پوشش دارای سطح اختلاف معنی داری مشاهده شد. همچنین میزان کلسیم در خاک زیراشکوب گونه ها A. monspessulanum، P. scoparia و D. mezerum بیشتر از بیرون تاج پوشش است. میزان منیزیم در خاک زیر تاج پوشش A. monspessulanum بیشتر از P. scoparia، D. mezerum و بیرون از تاج پوشش مشاهده گردید. میزان ماده آلی خاک زیر اشکوب گونه های چوبی A. monspessulanum، P. scoparia  و D. mezerum  بیشتر از خاک بیرون از تاج پوشش آنها بود. همچنین خاک های بیرون از تاج پوشش میزان قلیاییت بیشتری نسبت به خاک های زیر تاج پوشش گونه های D.mezerum، P. scoparia و A.monspessulanum داشت. هدایت الکتریکی خاک زیر اشکوب گونه های چوبی A. monspessulanum وP. Scoparia   بیشتر از خاک زیر اشکوب گونه D. mezerum و خاک بیرون از تاج پوشش است.

در مجموع نتایج این تحقیق نشان داد که گونه چوبی مختلف در عرصه های مرتعی تاثیرات متفاوتی بر خصوصیات خاک زیر اشکوب خود می گذارند. به طوری که در این مطالعه مشاهده گردید گونه A. monspessulanum نسبت به سایر گونه های مورد بررسی اثرگذاری بیشتری بر روی خصوصیات خاک منطقه مورد مطالعه دارند. لذا با شناخت روابط موجود میان گونه های چوبی و خاک می توان کمک شایانی به برنامه ریزی صحیح این بوم سازگان ها در راستای فعالیت های اصلاح و توسعه نمود.

چرای دام به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر ساختار و پویایی پوشش گیاهی مراتع تاثیر دارد و این تغییرات را می توان با انجام عملیات قرق در سطح مراتع مورد ارزیابی قرارداد. قرق به معنی جلوگیری از ورود دام به عرصه مرتعی است و به عنوان بهترین روش مدیریت و اصلاح مراتع معرفی می شود. بیشتر بررسی ها نشان می دهد که عملیات قرق، سبب تغییرات مثبت در شاخص های پوشش گیاهی مانند ساختار پوشش، میزان تولید و تنوع گونه ای مراتع می شود. هدف اصلی تحقیق حاضر، بررسی تغییرات درصد تاج پوشش گیاهی، میزان زی توده هوایی و تنوع گونه ای تحت مدیریت قرق در مراتع نیمه استپی قلعه غارک شهرکرد است.

پس از انتخاب مکان های نمونه برداری در سایت قرق قلعه غارک و مجاور قرق (سایت چرا شده)، نمونه برداری پوشش گیاهی در طی سال های آماربرداری (از سال 1396 تا 1400) به روش تصادفی- سیستماتیک انجام شد. در هریک از سایت ها، چهار ترانسکت به طول 100 متر موازی باهم و عمود بر شیب منطقه مستقر شدند. تعداد 40 پلات 2*2 مترمربعی بافاصله ده متر از هم بر روی ترانسکت ها قرار گرفت. طول ترانسکت ها 100 متر و فواصل بین آن ها نیز 100 متر در نظر گرفته شد. از روش برآورد نظری به منظور تعیین سطح تاج پوشش گیاهان در پلات ها استفاده شد. زی توده هوایی گونه ها با استفاده از روش قطع و توزین تعیین شد. جهت بررسی تنوع گونه ای، شاخص های سیمپسون و شانون - وینر و جهت مقایسه ی غنای گونه ای، شاخص های مارگالف و منهینیک در نرم افزار Past محاسبه شدند. تعیین وضعیت مرتع با استفاده از دو روش چهار فاکتوری و شش فاکتوری تعدیل یافته صورت گرفت. در مورد گرایش از دو روش تراز و قیاسی استفاده شد.

نتایج تحقیق نشان داد میزان درصد تاج پوشش گیاهی سایت قرق در طول دوره ی آماربرداری از 57/34 درصد تا 68/52 درصد و میزان درصد تاج پوشش گیاهی سایت چرا شده از 15/22 درصد تا 76/32 درصد در سال های مختلف متغیر بوده است. میزان زی توده هوایی سایت قرق در طول دوره آماربرداری از 1215 تا 1908 و میزان تولید سایت چرا شده از 693 تا 6/1025 کیلوگرم ماده خشک در هکتار در سال های مختلف متغیر بوده است. وضعیت مرتع سایت قرق در سال های مختلف آماربرداری متوسط بود اما وضعیت سایت چراشده در حالت ضعیف در طول سال های اجرای پرو ژه قرار داشته است. گرایش سایت قرق مثبت و سایت چراشده منفی بوده است. نتایج مقایسات آماری نشان داد که بین اغلب شاخص های ارزیابی در مرتع قرق و چرا شده اختلاف معنی دار بوده است. قرق سبب بهبود شاخص های پوشش گیاهی شده است و پارامتر های مربوط به پوشش تاجی و زی توده هوایی در پهن برگان علفی، گیاهان خوش خوراک کلاس I و گیاهان یک ساله به طور معنی داری در قرق افزایش نشان داد. مقایسه میانگین شاخص های تنوع گونه ای (سیمپسون و شانون-وینر) نشان داد عملیات قرق برای هر دو شاخص افزایش معنی دار تنوع گونه ای پوشش گیاهی را به همراه داشته است. همچنین مقایسه میانگین شاخص های غنای گونه ای (مارگالف و منهنیک) افزایش معنی دار غنای گونه ای را در سایت قرق نشان داده است.

به طورکلی نتایج تحقیق گویای این مطلب است که قرق سبب بهبود پوشش گیاهی، افزایش زی توده هوایی و تنوع گونه ای در مراتع می شود. با توجه به کاهش عملکرد مراتع تحت چرا در سال های اخیر، ازجمله اقداماتی که می تواند بر وضعیت بهره برداری فعلی مراتع اثر مثبت گذشته و روند موجود را تغییر بدهد، برنامه ریزی جهت عملیات اصلاح مراتع و مدیریت چرای دام است.

برخی شاخص های پوشش گیاهی مانند فراوانی، تنوع و غنای گونه ای گیاهی به شدت تحت تاثیر مقیاس نمونه برداری  هستند؛ اما در بسیاری از نظریه های مرتبط با علوم اکولوژی و جامعه شناسی گیاهی به تاثیر بالقوه مقیاس نمونه برداری توجه زیادی نشده است. تا کنون برای اندازه گیری تنوع گونه ای پوشش گیاهی از روش های مختلفی مانند ترانسکت، پلات تک مقیاسی یا چندمقیاسی و روش های آشیانه ای استفاده شده است. اما در این پژوهش برای اندازه گیری و مطالعه شاخص های تنوع و غنای گونه ای پوشش گیاهی، برای اولین بار در ایران از پلات های هم مرکز استفاده شد تا اثر تغییرات عوامل محیطی بر تغییر مقادیر تنوع و غنا در محدوده نمونه برداری به حداقل برسد. این پژوهش به منظور بررسی و تحلیل تغییرات تنوع و غنای پوشش گیاهی در ارتباط با تغییرات مقیاس نمونه برداری انجام پذیرفت.

نمونه برداری از پوشش گیاهی در بهار 1400 در حالت حداکثر رشد گونه های گیاهی انجام شد. در دامنه شمالی البرز در ارتفاع 24/0 - متر بالاتر از سطح دریا در منطقه جلگه ای خمام، دو سایت تفکیک و نمونه برداری از این ناحیه جلگه ای انجام شد. به این صورت که در هر سایت، تعداد 6 مقیاس (پلات) نمونه برداری (5/0، 1، 2، 3، 5 و 10 متر مربع) به صورت هم مرکز و به شکل مربعی جهت نمونه برداری استفاده شد؛ به عبارت دیگر یک نقطه اولیه به عنوان مرکز کوچک ترین مقیاس انتخاب و مقیاس های بعدی محیط بر مقیاس ماقبل و با مرکزیت همان نقطه اولیه مستقر شدند. 6 بار پلات های هم مرکز برای بررسی پوشش گیاهی مستقر و در هریک از این  شش استقرار پلات های هم مرکز، تعداد 10 تکرار به صورت تصادفی در نظر گرفته شد (60 تکرار در هر سایت مطالعاتی) و در مجموع چون دو سایت مطالعاتی در طبقه ارتفاعی جلگه انتخاب شده بود، 120 نمونه برای هر مقیاس (120 = 2 × 60) و درمجموع تعداد کل نمونه ها (اندازه پلات های مختلف) برابر با (720 =120×6) بودند. آنالیزهای آماری شامل مقایسات میانگین و آزمون توکی نیز در محیط نرم افزار R انجام شد.

براساس نتایج به دست آمده، به طورکلی اثر مقیاس نمونه برداری در سطح احتمال 001/0، در مورد هر دو شاخص تنوع و غنا تایید شد. بیش ترین تفاوت اثر مقیاس بر تنوع در مقیاس m25/0 نسبت به m25  و m210 مشاهده گردید. مقیاس های m23 و m24 تفاوت معنی داری در مقدار تنوع نداشتند. درمورد شاخص غنا نیز بیش ترین اثر مقیاس نمونه برداری در استفاده از مقیاس m25/0 نسبت به m25 و m210 نشان داده شد. از طرفی دقت محاسبه متغیرهای مختلف با افزایش سطح افزایش یافت. با این وجود با رسیدن به مقیاس m22 و m23 تقریبا به سطح ثابتی رسید و سپس در مقیاس m25  و m210 افزایش پیدا کرد. مقیاس m25/0مقدار عددی شاخص های مورد اندازه گیری را به شدت کاهش می دهد و باعث ارایه نتایج اشتباه می گردد.

با توجه به نتایج به دست آمده به نظر می رسد که برای نمونه برداری و محاسبه صحیح شاخص های تنوع و غنای گونه ای در مناطق جلگه ای شمال کشور (پوشش علفی و گونه های خاردار)، بهتر است که از پلات/مقیاس 3 متر مربعی استفاده گردد. علاوه بر نتایج مناسب، مزیت دیگر این مقیاس برای نمونه برداری در مناطق جلگه ای، سهولت در استفاده (حمل و استقرار) و یکنواختی و همگنی نسبی پوشش گیاهی در داخل آن است. البته برای سایر مناطق، به ویژه دامنه ها و طبقات ارتفاعی بالاتر این مقیاس پیشنهاد نمی گردد. زیرا احتمالا اثر ارتفاع و سایر گرادیان های محیطی، ترکیب و تنوع و سایر خصوصیات جامعه گیاهی را دست خوش تغییرات چشم گیری خواهد کرد و پوشش گیاهی ناهمگنی بیشتری نسبت به مناطق جلگه ای و کم ارتفاع خواهد داشت.

آنغوزه Ferula assa-foetida L. از گونه های دارویی-صنعتی بسیار مهم مراتع ایران بوده که توسط بهره برداران محلی برداشت می شود. شیرابه تولیدی این گیاه از جمله محصولات صادراتی در حوزه گیاهان دارویی کشور محسوب می شود. بهره برداران شیرابه استحصالی از پایه های سنی مختلف در طول دوره بهره برداری را برداشت، باهم مخلوط و روانه بازار می کنند که منجر به پایین آمدن کیفیت محصول می شود. نظر به اینکه عوامل مختلف محیطی و غیرمحیطی از جمله سن و زمان برداشت سبب تغییرات در کمیت و کیفیت مواد موثره گیاهان دارویی می شود، هدف این پژوهش تعیین ویژگی های ضد میکروبی و تغییرات فنل و فلاونویید کل شیرابه آنغوزه در شیوه های مختلف برداشت جهت رسیدن به محصول با کیفیت است.

تحقیق در قالب فاکتوریل با طرح کاملا تصادفی در مراتع تنگ سرخ شهرستان بویراحمد انجام شد. پس از شناسایی منطقه، قسمت هایی که به لحاظ درصد شیب، پوشش و خصوصیات ظاهری خاک وضعیت مشابهی داشتند و به تعداد کافی پایه گیاه آنغوزه در سنین مختلف در آن ها وجود داشت، بعنوان محدوده انجام تحقیق انتخاب شدند. شیرابه گیاه آنغوزه از سه گروه سنی مختلف (سن 1 (پایه های 6-5 ساله)، سن 2 (پایه های 8-7 ساله) و سن 3 (پایه های10-9 ساله)) در ما ه های تیر، مرداد، شهریور و مهر برداشت شد. اسانس گیری از شیرابه گیاه به روش تقطیر با بخار آب به وسیله کلونجر انجام گرفت. اندازه گیری فنل کل با استفاده از معرف فولین سیوکالتیو با اسید گالیک به عنوان استاندارد و مقدار کل فلاونویید موجود در اسانس ها با استفاده از روش رنگ سنجی کلرید آلومینیوم با کویرستین به عنوان استاندارد تعیین شد. خصوصیات ضد میکروبی (MIC و MBC) اسانس گیاه آنغوزه بر چهار میکروارگانیسم اشیرشیا کلی، استافیلوکوکس اوریوس، آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پارازیتیکوس مورد بررسی قرار گرفت. مقایسه میانگین ها با آزمون چنددامنه ای دانکن در محیط SPSSVer.21 انجام شد.

بر اساس نتایج به دست آمده فنل و فلاونویید کل اسانس شیرابه آنغوزه در سنین و مراحل مختلف برداشت اختلاف معنی داری باهم دارند. از نظر سن گیاه، بیشترین میزان فنل در اسانس گیاهان سن 1 (92 میلی گرم گالیک اسید در گرم) و کمترین در اسانس سن 3 (با 74 میلی گرم گالیک اسید در گرم) به دست آمد. بیشترین میزان فلاونویید در اسانس سن 1 (37 میلی گرم کویرستین در گرم) و کمترین اسانس سن 3 (20 میلی گرم کویرستین در گرم) وجود داشت. از نظر زمان برداشت، بیشترین میزان فنل در اسانس شیرابه تیرماه (93 میلی گرم گالیک اسید در گرم) و کمترین در اسانس شیرابه مهرماه (56 میلی گرم گالیک اسید در گرم) وجود دارد. بیشترین میزان فلاونویید در اسانس اسانس شیرابه تیرماه (37 میلی گرم کویرستین در گرم) و کمترین در اسانس شیرابه مهرماه (3/19 میلی گرم کویرستین در گرم) وجود داشت. نتایج مربوط به حداقل غظت مهارکنندگی و حداقل غلظت بازدارندگی (MIC وMBC) اسانس شیرابه آنغوزه در سنین مختلف نشان داد که MIC برای باکتری های اشیرشیا کلی، استافیلوکوکوس اوریوس، آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پارازیتیکوس به ترتیب 1250، 5/312، 625 و 625 و همچنین MBC برای این میکروارگانیسم ها به ترتیب 2500، 650، 1250 و 1250 پی پی ام است.

در این مطالعه مشخص شد که میزان ترکیبات فنلی و فلاونوییدی کل گیاه آنغوزه تحت تاثیر زمان و سنین مختلف برداشت شیرابه این گیاه است. میزان ترکیبات فنلی و فلاونوییدی در اسانس برداشت شده از پایه های گیاهی جوان تر و در مراحل اول برداشت از بیشترین میزان برخوردار است و همچنین اثرات ضدمیکروبی این اسانس نسبت به نمونه برداشت شده در سن های بالاتر بیشتر است.

خانوارهای عشایری نقش قابل توجهی در تولیدات دامی بر عهده دارند. در دهه های اخیر تخریب مراتع هم زمان با وقوع شوک های قیمتی و موج نوسانات قیمت محصولات دامی، موجودی دام و در نتیجه معیشت عشایر در ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. با توجه به وابستگی بالای معیشت عشایر به وضعیت مراتع، تحلیل هر گونه سیاستی در این زمینه نیازمند توجه همزمان به این دو مولفه است. بر این اساس، در مطالعه حاضر، اثرات سیاست های افزایش قیمت گوشت و قیمت فرآورده های دامی در قالب سه سناریو بر متغیرهای سود و وضعیت مراتع ارزیابی شد.

در مطالعه حاضر، منطقه ممسنی در استان فارس به عنوان یکی از کانون های اصلی عشایر به عنوان نمونه انتخاب شد. برای دستیابی به اهداف مطالعه از یک مدل اقتصادی- زیستی با لحاظ مدیریت پویای دام و مراتع بهره گرفته شد. مدل اقتصادی- زیستی با ترکیب مد ل های اقتصادی و بیوفیزیکی حاصل می شود. مدل اقتصادی در شرایط وجود محدودیت منابع از جمله دسترسی به علوفه، سود تولیدکنندگان در یک سیستم تولید دام را حداکثر می نماید. بر این اساس، سود خالص به تفکیک درآمدها و هزینه های موجود دامداران محاسبه شد. همچنین، علاوه بر لحاظ روند پویای تعداد دام، مقدار TDN مورد نیاز دام ناشی از تغذیه از منابع مختلف علوفه ای نیز محاسبه شد. در نهایت، نیز مدل برنامه ریزی ریاضی با دو هدف حداکثرسازی سود و حداقل سازی مقدار TDN ناشی از استفاده از مراتع به شرط تامین TDN مورد نیاز برای هر دامدار برآورد شد. سناریوهای مورد استفاده در این مطالعه به صورت تغییرات قیمت گوشت و قیمت فرآورده های دامی در نظر گرفته شد. به طوری که کمترین، بیشترین و متوسط رشد قیمت گوشت و فرآورده های دامی در یک سال در بازه 1400-1382 به عنوان سه سناریو مورد توجه قرار گرفت.

نتایج شبیه سازی برای یک دوره ده ساله نشان داد که با ادامه شرایط فعلی، موجودی دام و در نتیجه معیشت عشایر در سال های آتی به شدت کاهش می یابد؛ به طوری که احتمال فروش همه دام ها و از بین رفتن زندگی عشایری وجود دارد. در این راستا، افزایش قیمت گوشت ضمن تاثیر مثبت بر سود دامداران، فشار وارده بر مراتع را نسبت به وضعیت فعلی کاهش می دهد. با این حال، سناریوی افزایش قیمت فرآورده های دامی علیرغم افزایش سود، تاثیر منفی بر پایداری مراتع خواهد داشت. البته، اثرات این سناریوها به تدریج تضعیف و روند بهبود سود عشایر تعدیل می شود. بنابراین، با اتخاذ سیاست های قیمتی امکان دستیابی هم زمان به اهداف بهبود معیشت عشایر و مدیریت پایدار مراتع وجود ندارد. در این راستا، آگاهی سیاست گذاران، برنامه ریزان و ذینفعان از روند کاهشی تعداد دام و عملکرد مراتع در صورت ادامه شرایط موجود و اثرگذار نبودن سیاست های قیمتی بر بهبود همزمان معیشت عشایر و وضعیت مراتع در بلندمدت مهم ترین یافته این مطالعه است.

بر مبنای یافته های این مطالعه، با ادامه شرایط فعلی، موجودی دام و در نتیجه میزان فروش دام در سال های آتی کاهش خواهد یافت. این شرایط با کاهش عملکرد مراتع و در نتیجه کاهش سهم مراتع در تغذیه دام همراه خواهد بود. مجموع این شرایط حاکی از تهدید معیشت عشایر و پایداری مراتع در سال های آینده است. علاوه بر این، با توجه به بدتر شدن شرایط مراتع در اثر اعمال سناریوهای قیمتی، اتخاذ سیاست های حمایتی در جهت حفاظت از مراتع ضروری است.

بررسی برنامه های اجرایی کشور در بخش حفاظت و مدیریت منابع طبیعی به ویژه مراتع و میزان موفقیت آنان در دستیابی به اهدافی نظیر افزایش تولیدات دامی، صنعتی و دارویی نمایانگر کیفیت حکمرانی خوب بوده و ارتقاء شاخص های آن در مدیریت مراتع در حصول کامل اهداف صدرالاشاره میسر می گردد. طرح های مرتعداری مهم ترین برنامه در مرتعداری به شمار می رود که ارزیابی آن ها از جهت حکمرانی می تواند با شناخت چالش های اصلی در احیاء و مدیریت مراتع در افزایش بازدهی اقتصادی و بهبود منافع بهره برداران تاثیرگذاری مثبت داشته باشد. هدف اصلی این تحقیق تبیین مهم ترین مولفه های حکمرانی خوب بر مدیریت مراتع ایران است.

این تحقیق از نوع توصیفی (غیرآزمایشی) و از نوع همبستگی با هدف نمایش رابطه میان متغیرها از طریق روش مدل یابی معادلات ساختاری است. در این تحقیق صورت هدفمند و 70 کارشناس در دسترس خبره در زمینه طرح های مرتعداری در سراسر کشور (19 استان) مورد پرسش قرار گرفتند. ابزار پژوهش پرسشنامه ای بوده که روایی (صوری و محتوایی) آن بر اساس نظر جمعی از کارشناسان و متخصصان طرح های مرتعداری تایید گردید و روایی تشخیصی با استفاده از شاخص میانگین واریانس استخراج شده و پایایی پرسشنامه با استفاده از محاسبه آلفای کرونباخ و نیز پایایی ترکیبی تایید گردید. برای تبیین مدل از مدل سازی معادلات ساختاری با نرم افزار Smart PLS نسخه 3.0 استفاده گردیده است. در این پژوهش شش متغیر مستقل شامل مشارکت، پاسخگویی، مسیولیت پذیری، قانون محوری و عدالت، شفافیت و کارآیی و اثربخشی و یک متغیر وابسته تحت عنوان پروژه های احیایی و مدیریتی مراتع بررسی شد و از 65 متغیر مورد مطالعه اولیه با توجه به حدنصاب های مورد انتظار، تعداد 41 متغیر وارد بخش تحلیل عاملی گردیدند. برای اولویت بندی عوامل موثر پروژه های احیایی و مدیریتی مراتع، از آماره ضریب تغییرات (CV) استفاده شد. در بررسی روایی سازه ها از شاخص میانگین واریانس استخراج شده (AVE) یا روایی همگرا برای برازش مدل های اندازه گیری و پایایی ترکیبی (CR) هر متغیر نهفته نیز در مدل ها بررسی شد.

براساس یافته های این تحقیق، پاسخگویان به طور کلی عامل پاسخگویی (با ضریب تغییرات 33/0) را مهم ترین عامل موثر بر موفقیت پروژه های احیایی و مدیریتی مراتع دانسته اند. پس از این گروه، به ترتیب عوامل مشارکت (با ضریب تغییرات 34/0)، مسیولیت پذیری (با ضریب تغییرات 35/0)، قانون محوری و عدالت (ضریب تغییرات 37/0)، شفافیت (با ضریب تغییرات 39/0) و کارآیی و اثربخشی (با ضریب تغییرات 4/0) قرار داشته اند. نتایج در مورد ضریب تبیین (R2) نشان داد که به ترتیب 5/45 درصد واریانس متغیر وابسته پروژه های احیایی و مدیریتی مراتع توسط مولفه مشارکت، 74 درصد توسط مولفه پاسخگویی، 4/78 درصد توسط مولفه قانون محوری و عدالت، 1/84 درصد توسط مولفه مسیولیت پذیری، 8/86 درصد توسط مولفه شفافیت و 5/79 درصد نیز توسط مولفه کارآیی و اثربخشی تبیین شده است.

یافته ها نشان داد در رتبه بندی سازه های مربوط به بعد مولفه ای حکمرانی خوب در مدل تحلیل عاملی مرتبه دوم، "عوامل شفافیت"، "عوامل مسیولیت پذیری"، "عوامل کارآیی و اثربخشی"، "عوامل قانون محوری و عدالت" بیشترین نقش را به واسطه بار عاملی در ساختار عاملی مرتبه دوم دارند. یعنی معتبرترین عامل های نوع دوم بر عامل اول" عامل شفافیت" با بار عاملی 93/0 است. وقتی حکمرانی در مجموعه فرآیندهای چندگانه (مجریه، قانون گذار و قضایی) تعهد برنامه ای برای بهره برداران مرتعی ایجاد می کند برای تحقق آن تعهد می بایست شفافیت در اجرا، بهره وری در عملکرد، مسیولیت پذیری در آنچه که انجام داده است و مشارکت بهره برداران را در فرآیندی چندسویه در متن تعهد پیش بینی و ملحوظ نماید.

عوامل طبیعی و انسانی تاثیر عمیقی بر تخریب مراتع دارند که تاثیرات انسانی مهم ترین عامل در افزایش شدت تخریب است. هدف این پژوهش ارزیابی عوامل موثر بر تخریب مراتع منطقه نمین-اردبیل است تا بتوان در گام بعد با شناسایی عوامل موثر و انجام مطالعات بیشتر بر روی آنها، راهکارهای مناسبی در راستای برنامه ریزی و کاهش تخریب اکوسیستم های مرتعی این منطقه ارایه داد.

منطقه مورد مطالعه، نواحی روستایی (با تاکید بر جوامع روستایی مرتعدار) منطقه نمین استان اردبیل است. جامعه آماری شامل مرتعداران روستایی بودند که سابقه بهره برداری از مراتع داشتند. برای انجام این امر، 21 روستا در منطقه مورد مطالعه انتخاب شد. ابزار گردآوری داده، پرسشنامه محقق ساخته بود و داده ها از طریق حضور میدانی و مصاحبه در بهار 1400، گردآوری شد. پرسشنامه شامل برخی ویژگی های کلی جامعه موردمطالعه و 33 شاخص اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی بود. در گام بعد، پس از انتخاب روستاهای دارای سابقه استفاده از مراتع، باتوجه به تعداد خانوارهای هر روستا، حدود 5 درصد خانوارها (ترجیحا خانواده های مرتعدار)، به عنوان حجم نمونه در هر روستا مشخص شد. در مرحله بعد، پرسشنامه ها از طریق مراجعه حضوری، مشاهده و مصاحبه در روستاهای موردنظر با استفاده از نمونه گیری طبقه ای تصادفی تکمیل شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها و استخراج خصوصیات کلی جامعه آماری از آمار توصیفی استفاده شد. برای رتبه بندی شاخص ها، از آزمون ناپارامتریک فریدمن استفاده شد. همچنین، برای تحلیل شاخص های موثر بر تخریب مراتع، از تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory Factor Analysis) استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSSVer.22 انجام شد.  

نتایج آزمون فریدمن نشان داد که شاخص های «نقش ممیزی مرتع در کاهش تخریب مراتع» با میانگین رتبه 57/23، «تاثیر استفاده از پس چر مزارع کشاورزی بر کاهش تخریب مراتع» با میانگین رتبه 17/23 و «اثر برخورد دولت با متخلفین و مخربان مراتع بر کاهش تخریب مرتع» با میانگین رتبه 13/23 بر اساس نظرات بهره برداران نقش مهمی در کاهش تخریب مراتع منطقه داشتند. نتایج تحلیل عاملی نشان داد که 10 عامل دارای ارزش ویژه بیشتر از یک بوده و 96/71 درصد واریانس داده ها را تبیین کردند. نتایج تحلیل مولفه های اصلی نیز نشان داد که از ترکیب شاخص های مورد مطالعه بر اساس بار عاملی، به ترتیب اهمیت، ده عامل امنیت اقتصادی-اجتماعی، تامین نیاز دام به علوفه، اختلاف در بهره برداری از مراتع بین مرتعداران، مشارکت در طرح های اصلاح و مدیریت مرتع، بهره برداری مشاعی، تغییر کاربری، علاقه مندی به دامداری در مرتع، آگاهی و بهره برداری، آموزش و تبلیغات و ترویج و تسهیلات بر تخریب مراتع از نظر بهره برداران منطقه موثر بوده اند. بر این اساس، نبود فرصت های سرمایه گذای و کارآفرینی و اشتغال زایی، درآمد پایین و نداشتن شغل مناسب، فساد اداری و عدم رعایت ضوابط قانونی و عدم کنترل تعداد دام مجاز (دام مندرج در پروانه چرا یا طرح مرتعداری)، در عامل اول قرار گرفتند و جزو مهم ترین عوامل افزایش تخریب مراتع منطقه نمین بودند. مولفه های دیگر نیز با درصد کمتری نهایتا سبب تخریب مراتع منطقه شده اند.

به طور کلی، بر اساس نتایج این تحقیق می توان بیان کرد که عوامل مختلف اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی در اکوسیستم های مرتعی ممکن است سبب کاهش و یا افزایش تخریب شوند. بنابراین، بایستی ضمن توجه، مطالعه و کنترل عوامل افزایش تخریب در مراتع، به شاخص هایی که از نظر بهره برداران سبب کاهش تخریب می شود (مانند ممیزی مرتع) توجه ویژه شود و به تقویت این عوامل پس از مطالعات بیشتر و جزیی تر پرداخته شود.

اهمیت توسعه پایدار جامعه و نقش حیاتی آن در گسترش بیشتر کشورهای در حال توسعه از هیچ کس پنهان نیست و به اعتقاد کارشناسان و دست اندرکاران امر، اثبات این امر بیش از هر چیز به داشتن سرمایه مناسب به ویژه سرمایه اجتماعی بستگی داردکه از طریق مشارکت و اعتماد امکان پذیر است. لذا در این پژوهش خصوصیات ساختاری سرمایه اجتماعی در شبکه اعضای صندوق های اعتباری خرد توسعه روستایی در شهرستان قلعه گنج با استفاده از روش تحلیل شبکه اجتماعی، در دو مرحله قبل و بعد از اجرای این پروژه مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.

جهت تحلیل و ارزیابی هر چه دقیق تر عملکرد پروژه توان افزایی جوامع محلی شهرستان قلعه گنج و جهت تحلیل روابط فی مابین ذینفعان محلی (اعضای صندوق های اعتبارات خرد روستایی) از رویکرد تحلیل شبکه های اجتماعی در دو مرحله و بازه زمانی استفاده شده است. بازه های زمانی مورد تحلیل در مرحله اول، قبل از جمع آوری اولین پس انداز و راه اندازی صندوق های آبادانی و پیشرفت روستایی و درمرحله دوم، بعد از اجرای پروژه توان افزایی جوامع محلی است. در این تحقیق شاخص های سطح کلان شبکه اجتماعی  مورد بررسی قرار گرفته اند که عبارتند از: تراکم، دوسویگی، انتقال یافتگی و میانگین فاصله ژیودزیک. به منظور ارزیابی ویژگی های شبکه، از یک پرسشنامه ساختاریافته برای جمع آوری داده ها در مناطق مورد مطالعه استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق شامل 164 نفر از اعضای صندوق های خرد محلی در سه روستای آزادشهر، علی آباد و زیرآباد است که به صورت شبکه کامل مورد پرسش قرار گرفته اند.

شاخص تراکم در تمامی روستاهای مورد مطالعه و در دو پیوند اعتماد و مشارکت پس از اجرای طرح توانمندسازی افزایش یافت و بیشترین تراکم مربوط به پیوند اعتماد روستای زیرآباد (08/95) است. شاخص دوسویگی در مرحله دوم مطالعه نسبت به مرحله قبل از پروژه در روستاهای مورد مطالعه افزایش داشته است. این امر نشان دهنده نقش مهم و موثر طرح توانمندسازی در افزایش روابط دوجانبه و متقابل در پیوندهای اعتماد و مشارکت و افزایش سرمایه اجتماعی و مشارکت بیشتر در صندوق توسعه روستایی و بهره مندی از مزایای آن و در نتیجه افزایش توان فردی است. با توجه به نتایج این مطالعه، سطح سرمایه اجتماعی و در نتیجه سرعت روابط مشارکت و اعتماد قبل از اجرای پروژه در حد متوسط بود، اما با تشکیل صندوق اعتبارات خرد این میزان افزایش یافت.

به طور کلی با افزایش سرمایه اجتماعی، پایبندی افراد به هنجارها و قوانین حاکم بر صندوق های اعتباری خرد روستایی افزایش پیدا می کند و این عامل بر میزان احساس تعلق به روستا و مسیولیت پذیری افراد افزوده و جامعه ای منسجم پدید آمده که میزان مطرودیت اجتماعی در میان کنشگران کاهش می یابد. در واقع می توان بیان نمود که به دلیل تشکیل صندوق خرد اعتباری و ساختار اجتماعی در این روستا میزان اعتماد و مشارکت مردم به یکدیگر به طور فزآینده ای ارتقاء یافته است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که عضویت در یک شبکه اجتماعی باعث افزایش ارتباطات با بسیاری از منابع دانش و تاثیر بر اعتماد به منابع معین دانش و در نهایت افزایش توانمندی روستاییان می شود.