ارتباط صفات مورفولوژیکی گیاه دارویی Stachys inflata Benth با عوامل خاکی و توپوگرافی

گونه گیاهی پولک با نام علمی Stachys inflata Benth از تیره نعناعیان (Lamiaceae)، به عنوان یکی از گونه های مهم دارویی پرکاربرد در بین مردم و صنایع بوده و از اندام های هوایی این گیاه به عنوان داروی ضد عفونت ریوی و التهابی استفاده می شود. این گونه پراکندگی وسیعی در جهان و بخصوص در نقاط مختلف کشور دارد. با توجه به پراکنش قابل توجه و نیز مهم بودن این گونه از لحاظ دارویی ضروری است شرایط رشد گونه و عوامل موثر بر رشد آن مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد. آگاهی از عوامل موثر بر ویژگی های رشدی این گونه، مدیریت اصولی و بهره برداری چند منظوره از مراتع را تسهیل می بخشد. لذا تحقیق حاضر به منظور بررسی اثرگذاری عوامل خاکی و توپوگرافی بر صفات مورفولوژیکی گیاه دارویی (S. inflata Benth) در مراتع شمال استان آذربایجان غربی انجام شد.

نمونه برداری و ثبت اطلاعات پوشش تاجی این گونه گیاهی در هشت سایت مرتعی در محدوده شهرستان های چایپاره و خوی در شمال استان آذربایجان غربی به روش سیستماتیک-تصادفی با استقرار 80 پلات در امتداد ترانسکت های خطی انجام شد. در هر یک از واحدهای اکولوژیکی مذکور، برای هر کدام از پایه ها در ده پلات، پارامترهایی نظیر درصد تاج پوشش گونه، طول ساقه گل دهنده، طول، عرض و مساحت برگ، طول و عرض تاج پوشش، ارتفاع گیاه، عمق ریشه دوانی، تعداد شاخه های اصلی، وزن خشک ریشه و وزن خشک برگ و ساقه اندازه گیری شد. عوامل توپوگرافیکی ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب و جهت جغرافیایی دامنه برای هر سایت ثبت شد. همچنین در داخل پلات ها پارامترهای درصد خاک لخت، درصد لاشبرگ و درصد سنگ و سنگ ریزه نیز تخمین زده شد. از هر یک از سایت ها در پنج نقطه از عمق صفر تا 20 سانتی متری نمونه خاک برداشت شد و برای اندازه گیری پارامترهای خاکی به آزمایشگاه منتقل شد. تغییرات صفات مورفولوژیکی گونه پولک بر اثر عوامل خاکی و توپوگرافی، با استفاده از روش رج بندی آنالیز افزونگی(RDA) و بررسی شباهت واحدهای اکولوژیکی و صفات مختلف توسط تجزیه خوشه ای (CA) انجام شد.

نتایج آنالیز قوس گیری شده (DCA) بر روی ماتریس صفات گیاهی نشان داد که متوسط طول گرادیان مولفه ها کمتر از سه است و لذا تغییرات این صفات در بین سایت ها از روابط خطی پیروی می کند. بر این اساس نتایج استفاده از آنالیز تطبیقی قوس گیری شده نشان داد که اهمیت محورها بر مبنای مقدار ویژه، از محور اول به دوم کاهش می یابد و در نتیجه سهم عمده تغییرات در صفات گیاهی، مربوط به محور اول است. بررسی بارهای عاملی موثر بر استخراج مولفه ها نشان می دهد، محور اول به طور عمده برآیند ویژگی های شیمیایی خاک و محور دوم برآیندی از ویژگی های توپوگرافی دامنه است. نتایج حاصل از رج بندی صفات گیاهی به روش آنالیز افزونگی با عوامل محیطی نشان داد که طول تاج، عرض برگ و مساحت برگ که در ربع اول محور مختصات واقع شده بیشتر تحت تاثیر مستقیم پتاسیم و سدیم خاک هستند. با توجه به اینکه بردار عمق ریشه با بردار شن منطبق هست، پس با افزایش میزان شن رشد ریشه نیز افزایش معنی دار می یابد. ولی عمق ریشه و وزن خشک ریشه با سیلت، رس، درصد رطوبت اشباع، pH خاک و درصد آهک همبستگی منفی دارد. تراکم تاج پوشش، طول برگ و ارتفاع گیاه با ارتفاع از سطح دریا و کربن آلی همبستگی مثبت و با سدیم، پتاسیم و EC همبستگی منفی دارند. نتایج مربوط به همبستگی بین صفات نشان داد درصد تاج پوشش گونه پولک رابطه مستقیم معنی دار با  وزن خشک برگ و ساقه، وزن خشک ریشه و تعداد شاخه و رابطه معکوس معنی دار با طول ساقه گل دهنده دارد. نمودار خوشه بندی سایت ها بر حسب صفات، بیانگر تقسیم آن ها براساس تشابه صفات به مقدار فاصله منفی 5/7 و در پنج گروه مجزا می باشد. دسته اول شامل سایت شماره یک (الهوردی کندی، این سایت در طبقه ارتفاعی 1134 متر از سطح دریا قرا گرفته و تقریبا در پایین دست دامنه واقع شده است و بالاترین درصد پوشش پولک را دارد)، دسته دوم شامل سایت های شماره سه و چهار (سنگتلو و تکیه گاه حضرت ابوالفضل، این دو سایت دارای گونه هایی با کلاس 1 می باشد و شیب غالب در حدود 10 درصد دارند و گیاه پولک در این دو سایت بیشترین ارتفاع را دارند)، دسته سوم شامل سایت های شماره دو و پنج (چورس و چیرکندی هست که در این سایت ها دامنه رو به جنوب غربی است و هر دو دارای گونه هایی با کلاس خوشخوراکی کلاس سه می باشند)، دسته چهارم شامل سایت های شماره شش و هشت (سیه باز و قورول سفلی، که تقریبا ترکیب گیاهی از لحاظ گونه های گیاهی 70 درصد شباهت دارند) و دسته پنجم شامل سایت شماره هفت (یوسف آباد، این سایت در پایین دست دامنه قرار گرفته و منطقه دارای سنگ و سنگ ریزه های بسیاری هست و جهت دامنه رو به شمال هست، این سایت بالاترین درصد تاج پولک را در بین سایت ها دارد) می باشد. نتایج خوشه بندی مربوط به کلاس بندی صفات نیز به میزان فاصله صفات منفی 5/22، صفات را به 12 خوشه مجزا تقسیم می کند. خوشه اول شامل عمق ریشه، خوشه دوم شامل وزن خشک برگ و ساقه، خوشه سوم شامل طول تاج، خوشه چهارم شامل عرض تاج، خوشه پنجم شامل درصد تاج پوشش گونه پولک و تعداد شاخه، خوشه ششم شامل ارتفاع، خوشه هفتم شامل وزن خشک ریشه، خوشه هشتم شامل طول ساقه گل دهنده و تراکم تاج پوشش، خوشه نهم شامل عرض برگ و خوشه دهم شامل مساحت برگ و طول برگ می باشد.

نتایج این بررسی نشان داد که صفات عملکردی گونه S. inflata تحت تاثیر توام عوامل خاکی و توپوگرافی قرار دارد و صفات رشدی آن دارای تغییرات پیچیده می باشد. با توجه به مهم بودن میزان بیوماس تولیدی این گیاه به عنوان معیاری از محصول قابل جمع آوری توسط بهره برداران، به نظر می رسد هر چه مقادیر شن، هدایت الکتریکی و کاتیون های سایت مرتعی بیشتر و مقادیر ارتفاع، میزان نورگیری دامنه، کربن آلی، سیلت، رس، آهک و اسیدیته کمتر می شود، میزان بیوماس تولیدی سایت بیشتر می گردد. از این رو می توان عنوان نمود، این گونه حداقل از لحاظ تولید بیوماس شرایط محیطی سخت تری را می پسندد لذا در سایت های مخروبه، گونه مناسبی برای افزایش فراوانی آن توصیه می شود.