اندیشه ذات ناتاریخی معماری اسلامی ایران: نقد دو دیدگاه («حال وحدت» و «خشت و خیال»)

در میان اندیشمندان معماری ایران، کسانی قایل به ذاتی ثابت و بی زمان اند و از این ذات با عنوان «معماری ایرانی» یا «معماری اسلامی ایران» یاد می کنند. از نظر ایشان، این ذات در مواضع گوناگون تاریخ جلوه های مختلفی یافته است و امروز نیز می توان آن را مطابق زمانه بازساخت؛ در این صورت، معماری ای باهویت و متفاوت با معماری بیگانه خواهیم داشت. آنچه این ذات را مشخص می کند قاعده هایی است که معمولا آنها را «اصول معماری» می خوانند. این اصول بسته به دیدگاه هریک از این اندیشمندان متفاوت است؛ اما، در هر صورت، اصولی بی زمان است که مراعات آنها معماری ای ایرانی و اسلامی و مطابق نیازها و خواسته های روحی و روانی و جسمی ایرانیان پدید می آورد. از بین این اندیشمندان، سه دیدگاه در قالب کتاب ها ومقاله های منسجم منتشر شده است: 1. محمدکریم پیرنیا اصول معماری ایرانی؛ 2. نادر اردلان و لاله بختیار - حال وحدت؛ 3. کامبیز نوایی و کامبیز حاجی قاسمی خشت و خیال. پیش از این، دیدگاه نخست از حیث ماهیت اصول معماری ایرانی وارسی شده است. در این مقاله به بررسی و نقد دو دیدگاه دیگر، صرفا از حیث قول به ذات معماری ایرانی / اسلامی و اصول بی زمان آن می پردازیم.راهبرد این تحقیق «تاریخ فکری» و «هرمنوتیک عینیت گرا»، و شیوه آن نقد درونی به منزله شیوه ای در روش «تاریخ انتقادی» است. پرسش اصلی این تحقیق چیستی ذات معماری ایرانی در هریک از این دو متن و انسجام درونی مدعیات مربوط به ذات و اصول معماری ایرانی است. در بررسی هر یک از این دو دیدگاه، نخست هدف و مبانی نظری و سپس اصول معماری اسلامی ایران بیان می شود. آن گاه، آن دیدگاه در قالب گزاره های هستی شناختی و معرفت شناختی و گزاره های عملی یا هنجاری تلخیص و تبیین می شود. بدین نحو، نقشه آن دیدگاه پیش چشم قرار می گیرد و نقد منصفانه آن از منظر پرداختن به ذات و اصول معماری اسلامی ممکن می شود. باب آخر هر فصل، با عنوان «دشواری ها و ناسازگاری ها» به نقد درونی هر دیدگاه اختصاص دارد. در پایان، با مقایسه دو دیدگاه، نشان داده می شود که هردو، به رغم ادعاهای متفاوت، کمابیش مبانی نظری یکسانی دارند؛ و تفاوت آنها در رویکرد است: رویکرد اولی رمزگرایی و رویکرد دومی تحلیل صوری آثار است.