شهرنشینی نولیبرال و سکونتگاه های غیررسمی: مسکن و سیاست تهی دستان در حومه شهر تهران

در ایران با گذار به شهرنشینی نولیبرال، واقعیت های شهری و به تبع آن، تقلای تهی دستان برای تامین و بهبود سرپناه در سکونتگاه های «غیررسمی» دستخوش تغییرات مهم و معنادار شده است. بااین حال، در مطالعات شهری محققان اغلب به نحو غیرانتقادی از ابزارهای مفهومی متعارفی استفاده می کنند که کمک چندانی به فهم پروبلماتیک های شهری جدید به ویژه در قلمرو زندگی مردمان تهی دست نمی کند. این مقاله با تمرکز بر یکی از برهه های پساآزادسازی اقتصادی (1390-1392) به این سوال محوری پاسخ می دهد که پس از اجرای برنامه تعدیل ساختاری در ایران، سیاست های غیررسمی تهی دستان شهری برای تامین مسکن چه تغییری کرده است. نقطه عزیمت تیوریک در این تحقیق، نظریه «پیشروی آرام مردم عادی» است که براساس نتایج پژوهش بازاندیشی شده است.میدان اصلی تحقیق، محله های تهی دست نشین شهرهای گلستان و نسیم شهر در حومه تهران است که در چارچوب طرح پژوهش کیفی مطالعه شدند. برای گردآوری داده ها از روش های مشاهده، مصاحبه (با مردم عادی، مسیولان شهری و مطلعان محلی) و اسنادی (نامه های مردم به مقامات، آرشیو روزنامه ها، مکاتبات اداری، گزارش های رسمی و مجلات و کتاب ها) استفاده شد.یافته های این تحقیق نشان می دهد بازاری شدن فزاینده قلمروهای غیررسمی، تهی دستان را از تصرف غیرقانونی و مستقیم منابع، امکانات و فرصت های ضروری برای خانه سازی به نحو قابل توجهی بازداشته یا دستیابی به چنین هدفی را برای آن ها به شدت پرهزینه و دشوار کرده است. تغییر چشمگیر راهبرد تهی دستان از «پیشروی افقی» در زمین ها به «پیشروی عمودی» روی خانه ها و گسترش اجاره نشینی در محله های محروم دلالت بر همین واقعیت دارد.سکونتگاه های غیررسمی که آصف بیات آن را بدیل ممکنی از زیستن برای تاب آوردن در برابر سختی های دنیای مدرن می داند، تحت سیاست های نولیبرال به نحو فزاینده به تصاحب نیروهای عذاب آور و ناتوانمندساز بازار درآمده است.