ارزیابی عملکرد اقدام های آبخیزداری در کاهش فرسایش خاک در زیرآبخیز های نمونه و شاهد آبخیز معرف خامسان با استفاده از روش سزیم-137

خاک جزیی از هر بوم سازه و یکی از با ارزش ترین منابع مهم تولید غذا در هر کشور است که نقش بسزایی در ادامه ی حیات بشر دارد. امروزه فرسایش خاک از مهم ترین تهدیدهای منابع آب و خاک به شمار می آید و به یکی از مشکلات مهم محیط زیستی بشر تبدیل شده است. خاک از امنیت غذایی و کیفیت محیط زیست که هر دو برای زندگی انسان ضروری هستند، پشتیبانی می کند. هدف انجام این پژوهش ارزیابی عملکرد اقدام های آبخیزداری در زیرآبخیز نمونه ی آبخیز معرف خامسان بود. دریاچه ی سد مخزنی گاوشان در تراز بیشینه تا خروجی آبخیز خامستان عقب نشینی کرده است. این موضوع سبب شده فرسایش خاک حاصل از این آبخیز مستقیما و با طی کم ترین فاصله وارد دریاچه سد گاوشان شود؛ از این رو ارزیابی عملکرد اقدام های انجام شده در این آبخیز به ویژه براساس نقشه ی توزیعی فرسایش و رسوب امری بسیار مهم می باشد.

مرحله ی اول اندازه گیری فرسایش خاک با استفاده از سزیم-137، انتخاب منطقه ی شاهد یا مرجع است. از نقشه های شیب و کاربری زمین ها برای تعیین نهایی نقاط نمونه برداری در این پژوهش استفاده شد. پس از اندازه گیری فعالیت سزیم-137 (بکرل در کیلوگرم خاک)، برای محاسبه ی فرسایش خاک نیاز به موجودیت سزیم-137 در هر مترمربع نمونه ی خاک است. فعالیت سزیم-137 نقاط مرجع با درصد سزیم-137 باقی مانده در نقاط پژوهش مقایسه شد. اگر فعالیت سزیم-137 نمونه های خاک کم تر از فعالیت در نیم رخ مرجع بود ازدست رفتن خاک و فرسایش رخ داده است. افزایش فعالیت سزیم-137 در نمونه های خاک در مقایسه با نیم رخ مرجع بیان گر انتقال خاک به محل نمونه برداری خاک بود و به عنوان محل رسوب گذاری در نظر گرفته شد.  

نتایج و بحث:

نتایج مقایسه ی نقاط همانند در کاربری مرتع در هر دو زیرآبخیز نمونه و شاهد نشان داد که شرایط رسوب گذاری بر فرسایش غالب است. اندازه ی رسوب گذاری در کاربری مرتع همراه با اقدام های آبخیزداری (بانکت بندی، بذرپاشی و قرق) در زیرآبخیز نمونه با شیب 30-20% بیش تر از مرتع با همان ویژگی ها در زیرآبخیز شاهد بود. در کاربری مرتع همراه با اقدام های آبخیزداری در شیب بیشتر از 60-30 % شرایط فرسایشی غالب بود، اما فرسایش در شرایط حفاظت شده در مقایسه با نقطه ی همانند در زیرآبخیز شاهد کم تر بود.

نتیجه گیری و پیشنهادها:

نتایج اندازه ی فرسایش و رسوب گذاری در هر دو زیرآبخیز نمونه و شاهد در کاربری مرتع با شیب 30-20 % نشان داد که شرایط رسوب گذاری غالب است. اما اندازه ی رسوب گذاری در مرتع همراه با اقدام های آبخیزداری در زیرآبخیز نمونه افزایش 1445/65 درصدی را در مقایسه با مرتع بدون اقدام های حفاظتی در زیرآبخیز شاهد نشان داد که این یافته گویای تاثیر مثبت اقدام های آبخیزداری در مراتع زیرآبخیز نمونه با شیب 30-20 % است. این یافته نشان دهنده ی اثر ویژه ی بانکت بندی بر افزایش تله اندازی رسوب کاهش حجم و سرعت رواناب و در نتیجه کاهش قدرت انتقال رسوب است. همچنین در شیب 60-30 % نیز اگرچه در هر دو زیرآبخیز نمونه و شاهد شرایط فرسایش غالب بود، اما اقدام های آبخیزداری در کاربری مرتع در زیرآبخیز نمونه در مقایسه با نقطه ی همانند در زیرآبخیز شاهد کاهش 28/57 درصدی اندازه ی فرسایش خاک را نشان داد. با توجه به عملکرد مثبت اقدام های آبخیزداری به ویژه بانکت بندی، پیشنهاد می شود از این اقدام در سایر آبخیزهای مشابه با آبخیز معرف خامسان نیز استفاده شود.