چالش هیدروپلتیک ایران با ترکیه و کشورهای منطقه قفقاز آذربایجان و ارمنستان در ارس: منازعه یا همکاری

رودخانه ارس جزو رودخانه های مرزی یا همجوار و بین المللی محسوب می شود؛ به طوری که چهار واحد سیاسی مستقل ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان با توجه به کارکردهای متعدد رودخانه مزبور، به دنبال منافع خاص، مشترک و متداخل خودشان هستند و از این رو دو موضوع آب و سیاست، یکسری منازعات و مناقشات (هیدروپلیتیک منفی) و مناسبات و همکاری ها (هیدروپلیتیک مثبت) را در بین دولت های ساحلی رودخانه مزبور سبب شده است . این رودخانه از نظر همکاری های منطقه ای، حساس و مهم می باشد؛ زیرا در عبور از مرز کشورها، طول زیادی از مرزها را تشکیل می دهد. ماهیت سیال آب، حل مسایل پیرامون آن را در بین واحدهای سیاسی از جمله دولتها را بسیار دشوار، پیچیده و چند بعدی نموده است. بر همین اساس، با توجه به پیچیدگی هیدروپلیتیک ایران و کشورهای همسایه در منطقه قفقاز (آذربایجان و ارمنستان) و کشور آسیا-اروپایی ترکیه را با چالش مواجه نموده است. این مفاله به بررسی زمینه های همگرایی و واگرایی متاثر از مولفه های ژیوپلیتیکی مختلف میان کشورهای حوضه ارس و ارایه الگوهای پیشنهادی پرداخته است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که این رودخانه بستر جذابیت های ویژه گردشگری و تاثیرات مثبت اکوسیستمی می باشد. همکاری های دوجانبه در بهره برداری از پتانسیل های آن در بخش کشاورزی و انرژی بین ایران و جمهوری آذربایجان بطور متساوی انجام می گیرد و ارمنستان با ترکیه همکاری مشترک دارند. ولی کیفیت آب رودخانه ارس بر اثر اقدامات و بهره برداری هایی که عمدتا از سوی ارمنستان و ترکیه صورت می گیرد، تنزل یافته و کمیت آب نیز تحت تاثیر سد سازیهای ناهماهنگ و استفاده بی رویه برای مقاصد گوناگون، قرار گرفته است. فرسایش کرانه ها ، جابجایی و انباشت رسوبات و بروز سیلاب ممکن است مشکلاتی را پدید آورد، ولی عدم شرکت ارمنستان و ترکیه در کمیسیون های مشترک بهره برداری، آلودگی رود ارس، مناقشه قره باغ و... از مهمترین عوامل واگرایی در میان کشورهای حوضه رود ارس می باشد. بنابراین استفاده مشترک و حفاظت زیست محیطی از رود ارس و نقش آفرینی آن در سایر حوزه ها نیازمند بازنگری و رویکرد همگرایی در روابط همه جانبه است تا بهره برداری اصولی از منابع آن تحت یک چارچوب قانونی مشخص انجام گیرد و از وقوع منازعه در سال های آتی پیشگیری شود.