تحلیل چگونگی مکان مند شدن امر آیینی عاشورایی در ایران

آیین های عاشورایی مانند هر پدیدار اجتماعی دیگری ویژگی های منحصر به فردی دارند که قبض و بسط تاریخی آن ها تاثیرات مکانی خاص خودش را در پی دارد. به عبارت دیگر، مکانمند شدن امر آیینی در گرو عبور از یک فرآیند تاریخی و اجتماعی است. این پژوهش در پی آن است که با شناخت چیستی پدیدار آیین از منظر علوم اجتماعی و یافتن جنبه های مختلف آن، چگونگی نمودهای کالبدی و فضایی هرکدام از این جنبه ها و چگونگی فرآیند تاریخی و اجتماعی مکانمند شدن امر آیینی عاشورایی را توضیح دهد. برای این منظور، داده های نظری و تاریخی بر مبنای روش پژوهش تحلیل محتوای کیفی داده ها بررسی می شوند. نخست، یک کدگذاری باز بر مبنای چیستی امر آیینی صورت می گیرد که تعریفی سه وجهی از آن را به دست می دهد و عبارت است از تعریف آیین به مثابه امر استعاری و امر انضباطی و امر نمایشی. سپس با دسته بندی داده های تاریخی بر اساس کدگذاری باز مذکور، مفاهیم پایه ای تحلیل تولید می شوند. این مفاهیم نمودهای فضایی و کالبدی ناشی از تکوین، تحول و تکامل تاریخی جنبه های استعاری، انضباطی و نمایشی امر آیینی را روشن می کنند که در نهایت، با جمع بندی آن ها می توان تم ها یا همان نتایج نهایی را تبیین کرد که بیانگر فرآیند تاریخی مکانمند شدن آیین های عاشورایی اند. یافته های این پژوهش نشان می دهند که این فرآیند سه دوره تاریخی متفاوت را از سر گذرانده است. دوره نخست مقارن است با دوران امارت آل بویه که تکوین وجه انضباطی آیین عاشورایی منجر به برپایی خیمه هایی در بازارگاه های شهرها می شود تا نخستین مرحله از مکانمند شدن امر آیینی با تولید فضاهای آیینی نقطه ای در بازار به عنوان قلب شهر شکل بگیرد. همچنین تکوین وجه استعاری آیین های عاشورایی در این دوران صورت می گیرد؛ اما آیین از این منظر فرصت بروز فضایی و مکانی نمی یابد تا در دوره دوم، در حکومت صفوی، با تکامل وجه استعاری، امر آیینی در فضای خصوصی منازل با برپایی مراسم روضه خوانی مکانمند گردد. این امر هم زمان عامل تکوین وجه نمایشی آیین نیز است. تکامل وجه انضباطی آیین در این دوران با تلاش ها در بسط و کنترل هم زمان نزاع های محلی، امر آیینی را در معابر شهری به عنوان محمل حرکت دسته های سوگواران مکانمند می کند که در نهایت، برای کنترل حکومت بر اجرای مراسم، این مسیر ها به میادین حکومتی ختم می شوند. در دوره سوم، مقارن حکومت قاجاریه، فضاهای آیینی خصلتی تماشاخانه ای و موزه ای پیدا می کنند که ناشی از تحول وجه استعاری امر آیینی است. در این دوره، تکامل وجه نمایشی، امر آیینی را در واپسین مرحله از فرآیند مکانمند شدن خویش به گسترش ساخت تکایا و حسینیه ها با الهام از خانقاه های صوفیان و حلقوی کردن مسیرهای حرکت دسته های سوگواران در شهرها وامی دارد.