فقها و روش شناسی در علوم انسانی اسلامی؛ مورد مطالعه روش شناسی اجتهادی امام خمینی(ره)

اندیشمندان علوم سیاسی و اجتماعی غربی چندین سده است که با روش های اثباتی، فرااثباتی، انتقادی، تفهمی، تفسیری و هرمنوتیکی، تحلیل گفتمان و... در حوزه علوم انسانی سکولار، اندیشه ها و نظریه های سیاسی اجتماعی تولید می کنند؛ در صورتی که در جهان اسلام و ایران، فقها با بهره گیری از روش اجتهادی که دارای بیش از هزار سال سابقه دیرینه در متن حوزه است، توانسته اند یکی از مطمین ترین روش های بومی تجربه شده در تولید اندیشه در حوزه علوم انسانی اسلامی را خلق و معرفی نمایند. با این حال و به رغم ارزش های بی بدیل روش اجتهادی رایج و مرسوم در کشف و استنباط مسایل فقهی و خلق نظریه در علوم انسانی اسلامی، دغدغه و مساله اصلی این نوشتار توصیفی- تحلیلی این است که با توجه به تحولات و حوادث واقعه جدید آیا روش اجتهادی رایج و مرسوم «اجتهاد مصطلح» کارایی و پویایی خود را حفظ نموده است؟ و دیگر اینکه روش شناسی اجتهادی مد نظر امام خمینی(ره) در مقایسه با روش «اجتهاد مصطلح و مرسوم» فقهای قبلی از چه امتیازات و ویژگی های برخوردار است؟ و نیز چگونه می توان فرآیند روش و شیوه اجتهادی امام را در مورد تولید اندیشه فقهی- سیاسی در حوزه علوم انسانی اسلامی، عملیاتی و با مصادیق عینی و تجربی نشان داد؟ نتایج و یافته ها بیانگر آنست که امام خمینی(ره) ضمن تاکید بر اینکه اصل اجتهاد به عنوان یک روش در خلق نظریه و عمل در حوزه علوم انسانی اسلامی که باید به بهترین وجه در حوزه ها توسط فقیهان و دانشمندان دینی پی ‏گرفته شود، بر این نکته تاکید داشتند که اجتهاد مصطلح و سنتی در حوزه ‏ها کافی نبوده و در این زمان و یا زمان های دیگر نخواهد توانست جوابگوی نیازهای متنوع و پیچیده جوامع بشری باشد لذا یکی از نوآوری های روشی امام خمینی در عرصه فقاهت، گشودن افق های جدید در زمینه استنباط، با طرح مساله نقش زمان و مکان در روش شناسی اجتهادی است. بااین که در آثار فقهای بزرگ شیعه در گذشته نیز اشاره هایی به این مساله شده است؛ اما طرح روشن و دقیق و عملیاتی کردن آن در صحنه اجتماع از ابتکارات و نوآوری های امام خمینی بود چنانکه بازخوانی و بازشناسی تاریخ اجتهاد خود گویای این مساله است.