تخیل معقول از منظر ابن سینا و بازتاب آن در طراحی صور مرکب نگاره پنهان شدن حضرت زکریا در داخل درخت

داستان پنهان شدن حضرت زکریا در داخل درخت، در نگاره ای از کتاب فالنامه شاه تهماسبی بازنمایی شده است. در این نگاره، حضرت زکریا، شیطان و دو فرد اغواشده، به عنوان چهار شخصیت اصلی نگاره حضور دارند که نگارگر عصر صفوی در روند طراحی صورت آن ها رویکردی متفاوت اتخاذ کرده است. این تفاوت بر دایره تصرفات و تحدید قوه متخیله در نزد نگارگر اشاره دارد. قوه متخیله بر مبنای کیفیت تعلقات ادراکی و جهان بینی نگارگر در مقام مدرک می تواند در محدوده محسوسات به دخل و تصرف بپردازد و یا، در گامی فراتر، به اتصال عقل فعال مستفیض شود. نگارگری که به این صعود توفیق یابد در رهیافت های هنرمندانه خود، قایل به تصرف صرف در صور و معانی محسوسات نیست، بلکه رو به سوی معقولات دارد و در برخی از مصادیق صوری به بازنمایی محسوس از امری معقول می پردازد. تبیین دقیق مباحث فوق به صورت قابل ملاحظه ای در آرای ابن سینا بیان شده است. بر مبنای نظام فکری ابن سینا، قوه خیال از متخیله متمایز می شود و متخیله می تواند به استعداد انطباع و دریافت صور معقول از عقل فعال توفیق یابد. تطبیق و تحلیل مصداقی آرای ابن سینا در باب تخیل را می توان در نگاره پنهان شدن حضرت زکریا در داخل درخت مورد تامل قرار داد و به طرح این سوال پرداخت که قوه متخیله نگارگر بر مبنای کدام یک از کیفیات محسوس و یا معقول به طراحی صور مرکب در چهره شخصیت های اغواشده پرداخته است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی و تطبیقی و با نظر به سوال مذکور، ماحصل بررسی ها را چنین می یابد که تخیل نگارگر در پرتو عقل فعال، کیفیتی معقول یافته است. او به مدد تخیل معقول، رهیافتی صوری-معنایی را برای بازنمایی محسوس از امری نامحسوس اتخاذ می کند که برآیند آن، طراحی صور مرکب انسان-حیوان برای شخصیت های اغواشده است. در این طراحی دوسویه، پیکر انسانی صورتی ناظر بر سیرت خود دارد که در ملازمت با هم به تصویر کشیده شده است.