تصویرشناسی زنان ایرانی عصر صفویه در سفرنامه رافائل دومان

سفرنامه ‏ها یکی از انواع آثار ادبی تاریخی به شمار می ‏روند که نگاه و نگرش نویسنده‏ای را به مکان ‏های نو توصیف می‏ کند. در این پژوهش، برآنیم به بررسی تصویر زنان ایران عصر صفوی در سفرنامه رافایل دومان، کشیش فرانسوی، با عنوان وضع ایران در سال 1660، دست یابیم. این اثر یکی از نخستین آثار به زبان فرانسه درباره ایران عصر صفوی است و نویسنده آن، از جهت طول مدت اقامت در ایران (بیش از نیم قرن) در میان سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده بودند کم نظیر است، ضمن آنکه بر بسیاری از سیاحان مشهور فرانسوی همچون شاردن و تاورنیه فضل تقدم دارد. لذا تصاویر ایرانیان در این اثر در جایگاه تصاویر سرچشمه و تاثیرگذار بر تصویرپردازی دیگر سفرنامه‏ نویسان فرانسوی محسوب می ‏شود. در این زمینه دو پرسش اصلی این جستار عبارت اند از: دومان چه جنبه هایی از زندگی زنان ایرانی را به تصویر کشیده است؟ دلایل نگرش ارزش گذارانه دومان نسبت به زنان ایرانی چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‏ها از دانش و روش تصویرشناسی بهره جستیم؛ از این ‏رو، نخست بر اساس شاخصه‏های موضوعی تصویر زنان را در اثر دومان دسته ‏بندی کردیم، شاخصه‏ هایی همچون: زنان اقلیت های دینی، موقعیت زنان در درون و بیرون منزل، زنان رقاصه، مسایل مربوط به ازدواج و طلاق زنان و چندهمسری در خانواده های ایرانی. پس از آن نگرش ارزش‏گذارانه دومان در هر موضوع را نسبت به زنان ایرانی تحلیل و ارزیابی کردیم و در این میان تا حدی به بررسی چرایی این نگاه و نگرش بر اساس نشانه‏های درون‏ متنی و منابع تاریخی عصر صفوی پرداختیم. منظور از نشانه های درون متنی عناصری همچون قیدها، صفت ها، الفاظ و عبارات خاص و همچنین لحن نویسنده است. نتیجه تحقیق این است که غالب تصاویری که دومان از زنان ایرانی ارایه می کند بار معنایی منفی دارند. دلیل این نگرش منفی را می توان نخست در هدف سفر او، به عنوان یک مبلغ مسیحیت کاتولیک که مسلمانان را از نظر عقیدتی بر خطا می داند، جست وجو کرد. خودبرتربینی اروپایی او و فرودست ‏دانستن ایرانیان، همچنین عقایدش درباره زنان در جایگاه یک کشیش کاتولیک نیز در این نگرش موثرند. ضمن آنکه واقعیت جایگاه اجتماعی زنان در دوره صفوی را در نگاه منفی وی نمی‏ توان نادیده انگاشت.