تاثیر تابش اشعه UV-B، زمان و شرایط نگهداری بر ترکیبات اسانس و برخی صفات فیزیولوژیک Satureja mutica Fisch. & C. A. Mey.

مرزه موتیکا با نام علمی Satureja mutica Fisch. & C. A. Mey.، گیاهی چندساله، قابل کشت در شرایط آبی و دیمزارهای پرباران است. دارای خواص ضد نفخ، اشتهاآور، تقویت کننده قوای جنسی، قارچ و ضد باکتری می باشد. هدف اصلی فرایند خشک کردن، افزایش عمر انبارمانی محصول با متوقف کردن فعالیت آنزیم ها، پاتوژن ها و میکروارگانیسم ها است. ازجمله عواملی که اسانس و محتوای آن را تحت تاثیر قرار می دهند، دما، مدت زمان خشک کردن و نوع گیاه هستند. کاربرد امواج میکروویو در خشک کردن گیاهان ازجمله روش های جدید بوده که از مزیت مهم آن می توان به کوتاه شدن زمان خشک کردن، حفظ کیفیت، کاهش مصرف انرژی، حفظ رنگ گیاهان خشک شده و بهبود مواد موثره اشاره کرد.

سرشاخه گلدار از مزرعه تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در سال 1399 جمع آوری شد. گیاهان در انسکتاریوم در معرض تیمار نور UV-B از طریق لامپ های UV-B قرار داده شدند. هر نیم ساعت گیاهان زیرورو می شدند. عامل پرتودهی شامل مدت زمان صفر، 5/2، 5، 10 ساعت و براساس آزمایش مقدماتی انتخاب شد. نمونه ها پس از پرتودهی در کیسه های دربسته در دو شرایط یخچال دمای 4 درجه سانتی گراد و شرایط اتاق نگهداری شدند. مدت زمان نگهداری در سه سطح 0، 120 و 240 ساعت بود. بنابراین، منابع تغییر شامل مدت پرتودهی در چهار سطح (0، 5/2، 5 و 10 ساعت)، شرایط نگهداری در دو شرایط (دمای اتاق 25 تا 27 درجه سانتی گراد و سردخانه با دمای 4 درجه سانتی گراد) و عامل مدت زمان نگهداری در سه سطح (0، 120 و 240 ساعت) بودند. 202 گرم از نمونه تر و تازه (برابر 80 گرم ماده خشک) و 80 گرم از نمونه های خشک شده در سایر تیمارها، به روش تقطیر با آب در 3 تکرار به مدت 2 ساعت اسانس گیری شدند. اسانس های بدست آمده تا زمان تزریق به دستگاه های GC و GC/MS برای انجام آنالیز کمی و کیفی، در شیشه های دربسته داخل یخچال در دمای °C4 نگهداری شدند. میزان کربوهیدرات، فنل و مهار رادیکال آزاد (به روش DPPH) اندازه گیری شد. داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS version 18 و مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون LSD در سطح 05/0 ≥P مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت.

تجزیه واریانس درصد اسانس نشان داد که عامل UV-B، شرایط نگهداری (SC) و مدت نگهداری (ST) در سطح 1% و اثر متقابل SC×ST در سطح 5% اثر معنی دار داشت. مشاهده شد که بر اثر افزایش مدت زمان تابش، بر درصد اسانس استخراجی از گیاه اضافه شد، به طوری که در شاهد 0.42% و در تیمار 10 ساعت به 0.71% افزایش یافت. مقایسه میانگین ها نشان داد که با نگهداری گیاه در سایه نسبت به نگهداری در یخچال مقدار اسانس از 0.48% به 0.54% افزایش یافت. مقایسه میانگین اثر شرایط نگهداری (SC) در مدت نگهداری (ST) نشان داد که بیشترین درصد مربوط به تیمار نگهداری در سایه به مدت 240 ساعت با میانگین 0.61% بود. مقایسه میانگین اثر متقابل سه گانه تیمارها نشان داد که درصد ترکیب تیمول در شرایط بدون پرتودهی×یخچال×بدون انبارداری با 45% بیشترین بود. نتایج همبستگی ساده صفات نشان داد که تیمول با ترکیب های آلفا-توجون، آلفا-ترپینن و کارواکرول رابطه منفی معنی دار داشت. کارواکرول با هر دو ترکیب عمده پارا-سیمن و تیمول همبستگی منفی معنی دار نشان داد. مشاهده شد که بیشترین میزان فعالیت آنتی اکسیدانی از تیمار تابش 10 ساعت UV-B بدست آمد. مقایسه میانگین اثر اشعه UV-B بر میزان فنل نشان داد که مقدار آن در تیمار2.5 ساعت نسبت به بقیه تیمارها افزایش داشت. بیشترین درصد فعالیت آنتی اکسیدانی در تیمار 10 ساعت پرتودهی×نگهداری در یخچال×240 ساعت انبارداری حاصل شد.نتیجه گیری کلی: با تابش اشعه UV-B در مراحل خشک کردن، تبدیل ترکیبات اتفاق می افتد و از مقدار پارا-سیمن و تیمول کاسته شده و بر میزان کارواکرول افزوده می شود، بنابراین در مرزه موتیکا که هر دو ترکیب تیمول و کارواکرول را دارد، استفاده از تیمارهای خشک کردن با هدف افزایش ترکیب خاص، می تواند بسیار موثر باشد. همچنین مقدار تیمول و کارواکرول در مرحله خشک شدن ممکن است نسبت به گیاه تر و تازه کاهش یابد. افزایش فعالیت آنتی اکسیدانی در تیمار تابش 10 ساعت UV-B موید زنده بودن سلول های گیاهی و تلاش آنها برای جلوگیری از تنش های محیطی از طریق افزایش آنزیم های آنتی اکسیدان می باشد.