اثر تنش های خشکی و شوری بر ترکیب های شیمیایی اسانس در اندام های مختلف گیاه خلال دندان (Ammi visnaga L.)

گیاه خلال دندان (Ammi visnaga L.) از گیاهان دارویی و معطر و متعلق به خانواده چتریان است. اسانس این گیاه دارای ترکیب های معطر مهم با خواص ارزشمند درمانی و تغذیه ای می باشد. تنش های محیطی تاثیر معنی داری بر روی کمیت و کیفیت اسانس در گیاهان دارویی دارند. این مطالعه به منظور بررسی اثرهای مستقل و توام تنش های شوری بر بازده اسانس و اجزای اسانس در اندام های مختلف خلال دندان (بذر و سرشاخه) در شرایط مزرعه ای انجام شد.

این آزمایش به صورت اسپلیت پلات و در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در لورک نجف آباد انجام شد. در هر تکرار 2 ردیف کاشت به طول 3 متر از بذرهای گیاه خلال دندان کاشته شد. سطوح مختلف تنش شوری به عنوان پلات های اصلی و سطوح مختلف تنش خشکی به عنوان پلات های فرعی در نظر گرفته شدند. سطوح شوری به ترتیب شامل S1 (صفر میلی مولار)، S2 (80 میلی مولار) و S3 (100 میلی مولار) از نمک کلرید سدیم و سطوح خشکی به ترتیب براساس 50% (D1)، 70% (D2) و 85% (D3) تخلیه آب از ظرفیت زراعی خاک در نظر گرفته شدند. اعمال تنش های شوری و خشکی به صورت همزمان از مرحله 10% گلدهی بوته ها شروع و تا آخرین مرحله رسیدگی ادامه یافت. پس از رسیدگی کامل بوته ها، عملکرد بوته ها اندازه گیری شد. سپس اسانس نمونه ها از اندام های سرشاخه و بذر با استفاده از روش کلونجر و در طی زمان حدود 4 ساعت استخراج شد. آنگاه ترکیبات شیمیایی اسانس با دستگاه گاز کروماتوگرافی گازی و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی شناسایی گردید.

تنش های مستقل و توام خشکی و شوری باعث افزایش معنی دار درصد اسانس در گیاه خلال دندان شد. بیشترین درصد اسانس سرشاخه (1.26%) در شرایط عدم وقوع تنش خشکی و تنش متوسط شوری (D1S2) و کمترین درصد اسانس در سرشاخه (0.25%) در شرایط شاهد (D1S1) مشاهده شد. بیشترین درصد اسانس بذر (0.25%) در شرایط D2S2 (تنش متوسط خشکی و شوری) و کمترین مقدار (0.12%) در شرایط D1S2 (عدم وقوع تنش خشکی و شوری متوسط) مشاهده گردید. نتایج تجزیه ترکیب های اسانس در مجموع 25 ترکیب در اسانس بذر و سرشاخه شناسایی کرد که بیشترین و کمترین ترکیب ها به ترتیب متعلق به گروه های مونوترپن های هیدروکربنه و دی ترپن های اکسیژنه در هر دو اندام سرشاخه و بذر بود. نتایج تجزیه اسانس، سمبرن (cembrene) را به عنوان ترکیب اصلی در بذر و سرشاخه شناسایی کرد که کمترین مقدار سمبرن در اسانس بذر (23.3%) و اسانس سرشاخه (26.2%) و بیشترین مقدار سمبرن در تنش ترکیبی شدید خشکی و شوری (D3S3) به ترتیب با مقدار33.3% (بذر) و 36.6% (سرشاخه) گزارش شد. ترکیب 2-متیل-2-متیل بوتیل استر، به عنوان دومین ترکیب مهم شناسایی شده در اندام های سرشاخه و بذر خلال دندان مشاهده شد. بیشترین مقدار آن در اسانس بذر (9.4%) تحت شرایط تنش توام خشکی ملایم و شوری ملایم (D2S2) و بیشترین مقدار این ترکیب در اسانس سرشاخه (18.5%) تحت شرایط تنش ملایم خشکی (D2S1) مشاهده گردید.

با توجه به نتایج بدست آمده از کروماتوگرافی، تنش های خشکی و شوری باعث افزایش درصد اسانس و ترکیب های شیمیایی اجزای اسانس در خلال دندان شد. با توجه به شرایط اقلیمی نواحی خشک و نیمه خشک کشور و به تبع آن شور شدن تدریجی خاک ها، این گیاه می تواند به عنوان گیاهی انتخابی در برنامه های اصلاحی گیاهان دارویی و اهداف مرتبط با صنایع غذایی و دارویی مورد توجه قرار گیرد.