مطالعه شهر زور در دوره ساسانی؛ برپایه منابع تاریخی و مدارک باستان شناختی

شهرزور، ناحیه ای در شرق اقلیم کردستان در شمال عراق، در نزدیکی مرزهای غربی ایران امروزی است که به واسطه موقعیت آن در میانه راه تیسفون، پایتخت ساسانیان به آتشکده معروف «شیز» در تخت سلیمان کنونی، از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است. به نام این مکان در منابع هم زمان ساسانی، ازجمله کتیبه مهم برج یادمانی «نرسی» در پایکولی، کتاب کارنامه اردشیر بابکان، متون سریانی و نیز متون جغرافیایی اوایل دوران اسلامی اشاره شده است. مطابق کتیبه دوزبانه (پهلوی، پارتی) برج پایکولی، این مکان در دوره ساسانی «سیارزور» نام داشت و ازجمله نواحی بود که ساکنان آن به استقبال شاه نرسی شتافتند. باوجود اهمیت این منطقه در مطالعات دوره ساسانی، تاکنون توجه چندانی به شناسایی آثار و بقایای آن براساس متون تاریخی و یافته های باستان شناختی، به ویژه از جانب پژوهشگران ایرانی نشده است. این پژوهش که به شیوه تاریخی-تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای به انجام رسیده است، به مطالعه شهرزور در دوره ساسانی پرداخته است. برای این منظور، بافرض آن که دشت شهرزور در دوره ساسانی از جنبه های مختلف سیاسی، اقتصادی و مذهبی دارای اهمیت بوده است، به طرح پرسش هایی درباره دلایل اهمیت این مکان، سیمای شهرزور در دوره ساسانی و مکان یابی استقرار اصلی آن و پاسخ به پرسش ها براساس متون تاریخی و نتایج بررسی ها و کاوش های باستان شناسی پرداخته شده است؛ ازجمله شاخصه های طبیعی و جغرافیایی دشت شهرزور، ارتفاع متوسط آن (حدود 600-500 متر از سطح دریا)، خاک حاصلخیز و دسترسی به رودخانه های مهم و پرآب چون تانجرو و چشمه های دایمی پرشمار است. براساس نتایج بررسی ها و کاوش های باستان شناسی که تاکنون منتشر شده است، محوطه های بستان سور، گردی کژاو و گردی قالرخ، ازجمله محوطه های مهم دشت شهرزور با لایه های استقراری دوره ساسانی به شمار می روند. گمانه زنی ها برای مکان یابی شهرزور در دوره ساسانی و اوایل اسلامی، عمدتا بر محوطه یاسین تپه متمرکز بوده است، اما محوطه گردی قالرخ که براساس نتایج کاوش ها دارای آثار قابل توجهی از این دوره است نیز می تواند یکی از گزینه های پیشنهادی برای استقرار اصلی شهرزور باشد.