سناریوهای پیش روی آموزش پرستاری ایران

سرعت روزافزون تغییرات در دنیای کنونی، به پیدایش عصری به نام عدم قطعیت منجر شده و محیطی سرشار از فرصت و تهدید را پیشروی سیستم های پیچیده کنونی قرار داده است. یکی از چالش های برنامه ریزی دقیق و کلان برای آینده عدم قطعیت نهفته در آینده و تغییرات سریع در حوزه های مختلف در سلامت است. ابزار قدرتمندی که محیط های رقابتی آینده را حدس می زند و به توسعه راهبرد بلندمدت حتی در محیط های با بیشترین فقدان قطعیت می پردازد، ابزار برنامه ریزی سناریو است. سناریوها توصیف موقعیت های آینده و رویدادها ممکن در آن موقعیت ها هستند به گونه ای که شخص بتواند از موقعیت کنونی خود به سوی آینده ای برنامه ریزی شده حرکت کند. سناریونویسی نه فقط ابزار برنامه ریزی، بلکه ابزار یادگیری موثر نیز هست. تفکر در سناریوها، به ما کمک می کند که منطق توسعه را دریابیم، نیروهای پیشران، روندها و چالش ها را بازشناسیم. پیشران ها، مجموعه ای از نیروهای شکل دهنده به آینده اند که به صورت جهانی یا محلی، بر آینده های مختلف تاثیر می گذارند. پیشران ها وظیفه پیش برندگی و حل چالش ها را به صورت همزمان انجام می دهند. آموزش پرستاری برای توسعه و پایداری خود نیازمند پیشران هایی است تا بتواند در عصر پر تلاطم موجودیت خود را حفظ کند. پیشران ها عوامل اصلی متشکل از چند روند هستند که باعث ایجاد تغییر در یک حوزه مورد مطالعه می شوند. آموزش پرستاری کشور ضمن برخورداری از چالش ها و بحران های متعدد، ظرفیت های متنوع و تا حدودی ناشناخته ای دارد. بخشی از این چالش های موجود را می توان با شناسایی پیشران ها و روندهای آموزش پرستاری، بررسی و مدیریت کرد. از این رو پژوهش حاضر تلاش می کند تا عوامل کلیدی و پیشران های اصلی دخیل آموزش پرستاری را شناسایی و سپس با طراحی سناریوهای مطلوب و محتمل در آینده، چهارچوب سیاست گذاری و برنامه ریزی انعطاف پذیر متناسب با شرایط را ارایه دهد. پژوهش حاضر با هدف سناریونگاری آینده آموزش پرستاری ایران صورت گرفت.

  این تحقیق با ماهیت اکتشافی و با هدف شناخت آینده های پیشرو در عرصه آموزش پرستاری ایران در دوره کارشناسی انجام گرفت. در مرحله اول جهت شناسایی پیشران ها و روندها از سه گام فراترکیب، مصاحبه کیفی با اساتید پرستاری دانشگاه های علوم پزشکی کشور و روش دلفی استفاده شد. جهت فراترکیب از روش هفت مرحله ای سندلوسکی و باروسو استفاده شد. در گام دوم از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. مشارکت کنندگان به طریقه  مبتنی بر هدف از بین اساتید پرستاری که سابقه مدیریتی در آموزش پرستاری داشتند انتخاب شدند. مصاحبه ها به صورت تلفنی و حضوری انجام شدند. جهت تحلیل محتوای کدها از روش انتروپی شانون استفاده شد. در گام سوم جهت تایید و ارزش گزاری پیشران های شناسایی شده از روش دلفی برای ایجاد توافق استفاده شد. به طریقه نمونه گیری هدفمند تعداد 30 نفر شامل متخصصین پرستاری (اعضای بورد پرستاری و معاونین آموزشی و مدیران گروه های پرستاری در تمام دانشکده های پرستاری دانشگاه های علوم پزشکی کشور) در این پژوهش شرکت کردند. گزارشی از پیشران ها و روندهای به دست آمده از مرحله قبل همراه با مختصری از روش پژوهش و اهداف پژوهشی برای اعضا فرستاده شد. جهت ارزش گذاری از امتیاز دهی به صورت صفر تا 5 استفاده شد. این روند در سه دور متوالی از پست الکترونیکی و مراجعه حضوری ادامه پیدا کرد. سپس با استفاده از پانل خبرگان میزان تاثیر پذیری و عدم قطعیت روندهای شناسایی شده امتیاز بندی شد. در مرحله بعد با استفاده از نمودارهای تاثیر/عدم قطعیت، محورهای کلیدی برای نگارش سناریو مشخص شدند. سناریوها توسط نرم افزار سناریو ویزارد نسخه 11/4 طراحی شده و راهبردها ارایه شدند.  اعتبار سناریوها از چهار منظر امکان پذیری، سازگاری درونی، سودمندی و تمایز بررسی شد.  هر چهار شرط از نظر خبرگان قابل قبول بود.

در مرحله فراترکیب، پس از جست و جوی اینترنتی، تعداد 723 مقاله بررسی شد که از میان آنها نه مقاله برای تجزیه و تحلیل نهایی استفاده شدند. در پایان این مرحله پژوهشگر 127 کد را شناسایی نمود که با توجه به هدف پژوهش و  همچنین بنا به نزدیکی معنایی و تنها تفاوت لفظی بین برخی از کدها، کدها ادغام و با عنوان مشترک آورده شدند. در نهایت 24 کد استخراج شد. در مرحله بعد، با در نظر گرفتن مفهوم هر یک از این کدها، آن ها در یک مفهوم مشابه دسته بندی شدند. جهت ارزیابی کیفیت، نتایج در اختیار یکی از خبرگان قرار گرفت تا به وسیله شاخص کاپا مورد بررسی قرار گیرد. با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 16 در سطح معناداری 0/05 این ضریب برابر با 0/83 به دست آمد که نشان از پایایی مناسب کدها دارد. در مرحله مصاحبه از 17 نفر از اساتید پرستاری (2 استاد، 6 دانشیار، 6 استادیار و 3 مربی) با متوسط سابقه بالینی 1/2± 16 سال و متوسط سابقه مدیریتی 3/1 ± 6 سال، مصاحبه انجام شد. در کل 23  مصاحبه با متوسط 30-25 دقیقه انجام شد. 15 مورد از مصاحبه ها از طریق تلفن صورت گرفت و باقی مصاحبه ها به صورت حضوری انجام شدند.  در این مرحله نیز 356 کد به دست آمد. یافته های حاصل از تحلیل محتوا با استفاده از انتروپی شانون دسته بندی شدند و نتایج جهت توافق و تایید وارد مرحله بعد شد. در گام سوم، خبرگان در 6 پیشران و 31 روند به توافق رسیدند. با پنج عدم قطعیت کلیدی سناریو در سه فرض خوش بینانه، بینابین و بدبینانه طراحی شد. با توجه به وسعت ماتریس و ابعاد آن به اندازه  (15 × 15) چهار سناریوی مسیله محور، اخلاق مدار، حفظ وضع موجود و سیستم آموزشی بسته برای آموزش پرستاری ایران گزارش شدند.

در پژوهش حاضر چهار سناریوی متفاوت طراحی شد. درنهایت هریک از این سناریوها باورپذیرند و هر کدام هم پتانسیل تحقق دارند، اما اینکه کدامیک روی دهد، به برنامه ریزی های امروز بستگی دارد. سناریوها هیچ تجویزی برای خود آینده ندارند، بلکه فیلمی کوتاه از امکان هایی هستند که ممکن است رخ دهند. این پژوهش واکاوی نتایج باورپذیر از اقدامات محتمل کنونی ماست. پژوهش های بعدی می توانند شاخص های نشانگری برای این سناریوها به دست آورند. کاربست روش های آینده نگاری مثل سناریو در نظام سلامت ملی ایران می تواند به منزله سیستم هشداردهنده ای برای آگاهی از فرصت ها و تهدید ها پیش از بحران به حساب آید. برای ارتقای آینده آموزش پرستاری ایران، تشکیل یک کارگروه متخصص با مهارت های فنی سناریو نگاری جهت هماهنگی بیشتر در برنامه ریزی راهبردی رشته های تخصصی   همچون پرستاری سالمندی و تدوین برنامه جامع برای اجرای صحیح پروژه های آینده نگاری، توصیه می شود. مدیر و یا تصمیم گیرنده حوزه سلامت می تواند بخش جدی از پیامد تصمیم های مختلف را در قالب سناریوهای آینده تجربه و نقاط شکست آینده را از هم اکنون مشاهده کند.