ارزیابی عوامل اجتماعی-اکولوژیکی موثر بر تخریب مراتع در منطقه نمین اردبیل

عوامل طبیعی و انسانی تاثیر عمیقی بر تخریب مراتع دارند که تاثیرات انسانی مهم ترین عامل در افزایش شدت تخریب است. هدف این پژوهش ارزیابی عوامل موثر بر تخریب مراتع منطقه نمین-اردبیل است تا بتوان در گام بعد با شناسایی عوامل موثر و انجام مطالعات بیشتر بر روی آنها، راهکارهای مناسبی در راستای برنامه ریزی و کاهش تخریب اکوسیستم های مرتعی این منطقه ارایه داد.

منطقه مورد مطالعه، نواحی روستایی (با تاکید بر جوامع روستایی مرتعدار) منطقه نمین استان اردبیل است. جامعه آماری شامل مرتعداران روستایی بودند که سابقه بهره برداری از مراتع داشتند. برای انجام این امر، 21 روستا در منطقه مورد مطالعه انتخاب شد. ابزار گردآوری داده، پرسشنامه محقق ساخته بود و داده ها از طریق حضور میدانی و مصاحبه در بهار 1400، گردآوری شد. پرسشنامه شامل برخی ویژگی های کلی جامعه موردمطالعه و 33 شاخص اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی بود. در گام بعد، پس از انتخاب روستاهای دارای سابقه استفاده از مراتع، باتوجه به تعداد خانوارهای هر روستا، حدود 5 درصد خانوارها (ترجیحا خانواده های مرتعدار)، به عنوان حجم نمونه در هر روستا مشخص شد. در مرحله بعد، پرسشنامه ها از طریق مراجعه حضوری، مشاهده و مصاحبه در روستاهای موردنظر با استفاده از نمونه گیری طبقه ای تصادفی تکمیل شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها و استخراج خصوصیات کلی جامعه آماری از آمار توصیفی استفاده شد. برای رتبه بندی شاخص ها، از آزمون ناپارامتریک فریدمن استفاده شد. همچنین، برای تحلیل شاخص های موثر بر تخریب مراتع، از تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory Factor Analysis) استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSSVer.22 انجام شد.  

نتایج آزمون فریدمن نشان داد که شاخص های «نقش ممیزی مرتع در کاهش تخریب مراتع» با میانگین رتبه 57/23، «تاثیر استفاده از پس چر مزارع کشاورزی بر کاهش تخریب مراتع» با میانگین رتبه 17/23 و «اثر برخورد دولت با متخلفین و مخربان مراتع بر کاهش تخریب مرتع» با میانگین رتبه 13/23 بر اساس نظرات بهره برداران نقش مهمی در کاهش تخریب مراتع منطقه داشتند. نتایج تحلیل عاملی نشان داد که 10 عامل دارای ارزش ویژه بیشتر از یک بوده و 96/71 درصد واریانس داده ها را تبیین کردند. نتایج تحلیل مولفه های اصلی نیز نشان داد که از ترکیب شاخص های مورد مطالعه بر اساس بار عاملی، به ترتیب اهمیت، ده عامل امنیت اقتصادی-اجتماعی، تامین نیاز دام به علوفه، اختلاف در بهره برداری از مراتع بین مرتعداران، مشارکت در طرح های اصلاح و مدیریت مرتع، بهره برداری مشاعی، تغییر کاربری، علاقه مندی به دامداری در مرتع، آگاهی و بهره برداری، آموزش و تبلیغات و ترویج و تسهیلات بر تخریب مراتع از نظر بهره برداران منطقه موثر بوده اند. بر این اساس، نبود فرصت های سرمایه گذای و کارآفرینی و اشتغال زایی، درآمد پایین و نداشتن شغل مناسب، فساد اداری و عدم رعایت ضوابط قانونی و عدم کنترل تعداد دام مجاز (دام مندرج در پروانه چرا یا طرح مرتعداری)، در عامل اول قرار گرفتند و جزو مهم ترین عوامل افزایش تخریب مراتع منطقه نمین بودند. مولفه های دیگر نیز با درصد کمتری نهایتا سبب تخریب مراتع منطقه شده اند.

به طور کلی، بر اساس نتایج این تحقیق می توان بیان کرد که عوامل مختلف اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی در اکوسیستم های مرتعی ممکن است سبب کاهش و یا افزایش تخریب شوند. بنابراین، بایستی ضمن توجه، مطالعه و کنترل عوامل افزایش تخریب در مراتع، به شاخص هایی که از نظر بهره برداران سبب کاهش تخریب می شود (مانند ممیزی مرتع) توجه ویژه شود و به تقویت این عوامل پس از مطالعات بیشتر و جزیی تر پرداخته شود.