ارزیابی کیفیت بوم شناختی آبخیز نیر، استان اردبیل

کیفیت بوم شناختی یک واحد اندازه گیری جامع از عناصر، ساختار و عملکرد یک بوم سازگان در مقیاس های زمان و مکان است. هم چنین، ارزیابی کیفیت بوم شناختی می تواند در اولین گام برنامه ریزی هدف مند و مدیریت جامع آبخیز اطلاعات ارزشمندی برای استفاده ی کارشناسان و مدیران داشته باشد. به این منظور، این پژوهش با هدف محاسبه ی شاخص کیفیت بوم شناختی (EQI) در یکی از آبخیزهای بالادست سد یامچی که بی تاثیر از دخالت های انسانی نیست، انجام شد.

آبخیز نیر به عنوان منطقه ی مطالعاتی در بخش جنوب غرب استان اردبیل است. برای انجام پژوهش، ابتدا، متغیرهای مهم ارزیابی کیفیت بوم شناختی (شاخص بهنجار شده اختلاف پوشش گیاهی (NDVI)، نسبت پوشش گیاهی (FVC)، شاخص سطح برگ (LAI)، تولید خالص اولیه (NPP)، شاخص رطوبت (IM)، شاخص دمای سطح زمین (LST)، فرسایش خاک، شاخص پیوستگی بوم شناختی و شاخص نگهداشت رواناب) استخراج و محاسبه شدند. متغیرها به نحوی انتخاب شدند که نشان دهنده ی سه عملکرد حفظ، پشتیبانی و تنظیم بوم سازگان باشند. پس از نرمال سازی، با استفاده از رویکرد پیشرفته ی تصمیم گیری چندمعیاره به نام مدل تصور تعقیبی (PPM)، وزن دهی متغیرها انجام شد. در نهایت براساس مجموع وزنی متغیرها، شاخص کیفیت بوم شناختی (EQI) برای 11 زیرآبخیز محاسبه شد.

دامنه ی تغییرپذیری بسیار زیاد متغیرهای استفاده شده در سطح کل آبخیز نیر تایید شد. به طور کلی، زیرآبخیز 1 حداکثر میانگین متغیرهای اول تا چهارم (FVC، NDVI، NPP و LAI) و حداقل میانگین LST داشت. در حالی که زیرآبخیز 11 از نظر همین پنج متغیر وضعیت عکس داشت. هر پنج متغیر منعکس کننده ی ساختار و عملکرد پوشش گیاهی و در نتیجه کیفیت بوم شناختی هستند. وضعیت سایر شاخص ها به جز پیوستگی بوم شناختی (EC) نیز در زیرآبخیز 1 در وضعیت متوسط ارزیابی شدند. براساس روش وزن دهی PPM، شاخص نسبت پوشش گیاهی (0/39) بیشترین اهمیت و شاخص های رطوبت و نگهداشت رواناب با وزن 0/01 کم ترین اهمیت را داشتند. هم چنین، نتایج ارزیابی کیفیت بوم شناختی نشان داد که زیرآبخیزهای 11 (0/10=EQI) و 1 (0/90=EQI) به ترتیب کم ترین و بیش ترین اندازه ی EQI را داشتند. به طور کلی، با توجه به نتایج پهنه بندی مشخص شد که قسمت های جنوب شرق و شمال شرق آبخیز در طبقه ی بسیار کم شاخص کیفیت بوم شناختی (EQI) هستند که 29 % آبخیز مطالعه شده را تشکیل می دهند.

نتایج این پژوهش به عنوان یکی از هدف های اصلی و مهم مدیریت آبخیز در راستای حفظ سلامت و یکپارچگی بوم سازگان می تواند کاربرد داشته باشد. هم چنین، می توان اولویت بندی تخصیص بودجه ی احیاء را براساس درجه ی تاب آوری زیرآبخیز های مطالعه شده انجام داد.