تحلیل هزینه- فایده روش های متنوع بهره برداری جوامع محلی در مراتع ییلاقی هزارجریب بهشهر

 مراتع طیف گسترده ای از تولیدات و خدمات را برای جوامع محلی فراهم می کند. در بحث مدیریت مراتع توجه به این نکته ضروری است که اقتصاد تک محصولی شکننده است و تا زمانیکه در مدیریت مراتع تنها به بهره برداری از علوفه مراتع برای تعلیف دام توجه شود اقتصاد بهره برداران بسیار متزلزل و شکننده خواهد بود. ازاین رو افزایش درآمد، ثبات اقتصادی بهره برداران مراتع، ایجاد اشتغال و توسعه پایدار مستلزم مدیریت و بهره برداری چند منظوره از منابع موجود است. این تحقیق با هدف ارزیابی مزیت نسبی روش های متنوع بهره برداری جوامع محلی در مراتع ییلاقی هزارجریب بهشهر طی سال 99-1398 انجام شد. 

 پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی- پیمایشی قرار می گیرد. همچنین برحسب ماهیت داده ها از نوع تحقیقات کمی است. جامعه آماری تحقیق شامل تمامی بهره برداران محدوده عرفی مراتع ییلاقی بزنسام، تیرپرو، هشت پدر، میانبند، حاجی کرد، سفیدخانی، سیاه خانی، زرشکی، شاه آرام و اراضی کلیا بوده است. ابزار پژوهش پرسش نامه ای محقق ساخته است که روایی آن صوری و توسط پنل متخصصان تایید و پایایی آن بر اساس فرمول آلفای کرونباخ برای مولفه های مختلف بین 78/0 تا 86/0 محاسبه شد. با بهره گیری از روش سرشماری، به تعداد 85 عدد توزیع گردیده و پس از جمع آوری داده ها و تحلیل محتوای پرسش نامه ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، T-test و LSD در نرم افزار SPSS نسخه 24 برای پاسخگویی به فرضیات تحقیق استفاده شد. ازاین رو پرسش نامه ای در چند بخش تدوین شد. بخش اول مربوط به اطلاعات جمعیت شناختی و بخش دوم مربوط به هزینه و درآمد هریک از بهره برداران اصلی مرتع شامل دامداری، زنبورداری، زراعت، گیاهان دارویی و بهره برداری های تلفیقی (چندمعیشتی) بود. روایی محتوای پرسش نامه با استفاده از روش معتبرسازی صوری و با مراجعه به کارشناسان و متخصصان انجام شد. اولویت سودمندی فعالیت های تک معیشتی و سایر بهره برداری های چندمنظوره با استفاده از تحلیل نسبت درآمد به هزینه (B/C) مشخص گردید. 

 نتایج نشان داد که از بین فعالیت های تک معیشتی بیشترین و کمترین درآمد خالص سالیانه در فعالیت های دامداری و گیاهان دارویی به ترتیب 1/191 و 3/2 میلیون تومان به ازاء هرخانوار بهره بردار برآورد شد. بیشترین و کمترین سود خالص در فعالیت های چندمعیشتی نیز به ترتیب مربوط به فعالیت های زراعت-دامداری-گیاهان دارویی و زراعت-گیاهان دارویی به میزان 7/29 و 9/6 میلیون تومان به ازاء هرخانوار بهره بردار برآورد گردید. نسبت درآمد به هزینه تمامی فعالیت های معیشتی بیشتر از یک و دارای صرفه اقتصادی بوده است. در فعالیت های تک معیشتی، زنبورداری با نسبت 7/3 و چند معیشتی، زراعت-گیاهان دارویی با میزان 1/3، بیشترین میزان درآمدزایی را با توجه به سهم از منابع معیشتی نسبت به سایر بهره برداری ها دارد.  نتایج نشان داد که تنوع معیشتی می تواند در ایجاد درآمد بیشتر بهره برداران موثر باشد. تجزیه وتحلیل سهم خالص درآمد سالیانه بهره برداری های تک معیشتی و چند معیشتی درصد از کل درآمد منابع معیشتی بهره برداران در منطقه نشان داد که در صورت استفاده بهینه و مدیریت بهتر دامداری بهمراه بهره برداری های فرعی زنبورداری، گیاهان دارویی و زراعت می تواند درآمد و اشتغال مناسبی در بین افراد منطقه ایجاد کند و از نظر آماری نیز فرض یکسان بودن درآمد بهره برداری های تک معیشتی و چندمعیشتی رد شده است. 

 زنبورداری و زراعت جزء بهره برداری های بالقوه مراتع مورد مطالعه هستند که با تلفیق آن با فعالیت دامداری می توان کاستی های دامداری را جبران کرد، تا هم از فشار وارده به مرتع توسط دام جلوگیری و هم به افزایش درآمد جوامع محلی کمک کرد. ازاین رو، با اجرای طرح های مرتع داری چند منظوره (تلفیقی) می توان به حفظ و احیای مراتع و نیز افزایش درآمد برای ذینفعان محلی کمک کرد. با توجه به آنکه سال هاست بهره برداری از مراتع منطقه مورد مطالعه تک منظوره و فقط برای تامین علوفه دام است، استفاده چند منظوره با توجه به ظرفیت های هر مرتع می تواند فواید زیادی عاید بهره برداران نماید. همچنین بالا بودن نسبت فایده به هزینه زنبورداری می تواند راهبردی برای اشتغال بیشتر مردم منطقه بعد از دامداری شود، تا هم از فشار وارده به مرتع توسط دامداری جلوگیری شود و هم به افزایش درآمد جوامع محلی کمک کند.