بررسی امکان واگذاری مدیریت کوچ و مرتع به نمایندگان عشایری (مطالعه موردی: مراتع ییلاقی دشت لار، طایفه هداوند تهران)

با توجه به گستردگی عرصه های مرتعی و امکانات محدود دولت در مدیریت این عرصه ها، موضوع استفاده از ظرفیت های خارج از نظام مدیریت دولتی در حفاظت از عرصه های ملی، از سوی برخی از متخصصان مطرح شده است. یکی از این توانایی ها، خود بهره برداران هستند که به طور مستمر در مراتع حضور دارند. وجود پشتوانه های قانونی لازم نیز، این سیوال را مطرح کرده است که آیا بهره برداران مرتعی مانند گذشته، توانایی مدیریت بهینه این عرصه ها را دارند؟ پاسخ به سیوال، نیازمند بررسی پدیده، تحت شرایط حاکم بود. بدین منظور موضوع «امکان سنجی واگذاری دوباره مدیریت مراتع به عشایر و بررسی اثرهای آن» در مناطق پایلوت، منطقی تشخیص داده شد. 

پس از تشکیل جلسات متعدد، مراتع ییلاقی دشت لار، طایفه هداوند تهران به عنوان پایلوت انتخاب و ضمن انعقاد تفاهم نامه ای میان نمایندگان عشایر و برخی از ارگان های دولتی مرتبط مبنی بر واگذاری مدیریت مراتع منتخب به نمایندگان عشایری و حمایت دولت از آنان، اجرای پروژه به مدت  4 سال، در قالب مطالعات «اقدام پژوهی» (Action Research) از سال 1394 آغاز شد. ارزیابی ها با استفاده از دو شیوه تحقیق رایج کمی و کیفی انجام شد. ارزیابی کیفی بررسی عملکرد نمایندگان عشایری در مدیریت کوچ و مرتع و کمی نیز تاثیر این شیوه از مدیریت بر روی شاخص های مهم پوشش گیاهی را دربرگرفت. برای انجام مرحله اخیر پس از تیپ بندی مرتع، با در نظر گرفتن سطح مرتع، تغییرات پوشش گیاهی، دقت و زمان مطالعه، تعداد 20 پلات 1 مترمربعی برآورد شده و در طول دو ترانسکت 500 متری مستقر گردید. با استفاده از شیوه نمونه برداری تصادفی- سیستماتیک،  شاخص های ظرفیت مرتع با روش قطع و توزین، گرایش وضعیت با ترازوی گرایش و درصد بهره برداری با استفاده از اختلاف تولید، قبل از ورود عشایر و بعد از خروج آنها از مرتع محاسبه شدند. 

در بخش کیفی مطالعات، نتایج حاصل از بررسی شاخص های مدیریتی تحقق یافته در منطقه، میزان موفقیت این شیوه از مدیریت را به طور متوسط 40% نشان داد. عدم اراده جدی سازمان متولی در واگذاری مدیریت به خود عشایر، عدم تخصیص اعتبارات دولتی برای اجرای برنامه ها و پروژه های پیش بینی شده توسط نمایندگان عشایر و حفاظتی بودن منطقه از دلایل مهم عدم تحقق کامل تصمیمات مدیریتی نمایندگان عشایر تحلیل شدند. نتایج ارزیابی های کمی نیز نشان داد که وضعیت سامانه ها در طول مدت تحقیق، متوسط و گرایش وضعیت به جز سامان عرفی کمردشت وسط (که منفی بود)، در بقیه سامانها ثابت ماند. ظرفیت از 72/. تا 26/1 متغیر و درصد بهره برداری در تمام سالها زیادتر از حد مجاز (50%) برآورد شد. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نیز اثر سال را بر بیشتر شاخص های مورد بررسی در دو سطح 5 و 1 درصد معنی دار نشان داد. نتایج مقایسه میانگین ها نیز نشان داد که به جز درصد بهره برداری، سایر شاخص ها روند افزایشی داشتند. 

به طورکلی، مدیریت نمایندگان عشایر در بهبود شرایط مراتع ییلاقی حوزه آبخیز قوشخانه دشت لار موفقیت آمیز ارزیابی شد، ازاین رو به نظر می رسد زمینه سازی حضور رسمی نمایندگان حقیقی و حقوقی عشایر در مدیریت مراتع، می تواند در بهبود وضعیت پوشش منطقه اثربخش باشد.