بازسازی آیین دادرسی در ایران قرن پنجم بر پایه متون نثر پارسی

قضاوت و دادرسی همواره در طول تاریخ دستخوش دگرگونیهای فراوانی شده و از شکل ساده و ابتدایی خویش بصورت نظامی پیچیده درآمده است. در ایران نیز نظام قضایی در ادوار مختلف دچار تغییرات بسیاری گردیده است. از جمله تغییرات اساسی ایران در قرن پنجم، شکل گرفتن مجدد نهادهای سیاسی- اجتماعی است که در آغاز حمله اعراب به ایران از بین رفته بودند. از میان این نهادها میتوان به نظام قضایی اشاره کرد. در این مقاله کوشش شده است ضمن بررسی نظام قضایی ایران در قرن پنجم، تصویری جامع و روشن از آیین قضاوت و داوری در این دوره ارایه شود.

پژوهش پیش رو، مطالعه ای نظری است که به شیوه کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه متون برگزیده نثر فارسی قرن پنجم میباشد.

در میان کتابهای مورد بررسی، کتابهایی چون تاریخ بیهقی، سیاستنامه، التوسل الی الترسل، و نصیحهالملوک در مقایسه با دیگر متون نثر حاوی مطالب و شواهدی بیشتر و مرتبط با موضوع پژوهش هستند.

بر اساس شواهد به دست آمده از دل این متون میتوان ادعا کرد در ساختار قضایی، شاه اولین و قدرتمندترین شخص در منصب قضاوت بوده است. برخی پادشاهان برای دادرسی شیوه هایی چون به مظالم نشستن، زنجیر عدالت، و جامه سرخ پوشیدن را برای رسیدگی مستقیم به مشکلات متظلمان ابداع کرده اند. در مقابل دادخواهان و متظلمان نیز روش هایی همچون بر سر راه پادشاهان ایستادن، قصه برداشتن، و سر برهنه کردن را به کار برده اند. پس از سلطان، وزیر یا خواجه بزرگ و قاضی القضات در راس این منصب حضور داشته اند. قاضی در مرتبه ای نازلتر از قاضی القضات امر قضاوت را بر عهده داشته است.