نقش رودخانه مرزی اترک در مناسبات ایران و روسیه (1356 ش.1299 ق./1261 ش)

رودخانه اترک یکی از طولانی ترین رودخانه های مرزی ایران است که سرچشمه آن ارتفاعات مجاور قوچان در شمال خراسان است و مسیری را از شرق به غرب در مرز مشترک ایران و روسیه و اخیرا ترکمنستان می پیماید. این رود سیل گیر در سیر تحول تاریخ سیاسی منطقه، جایگاه حایز اهمیتی دارد، بخشی از آن در ناحیه چات، طبق عهدنامه آخال در سال 1299 ق مرز رسمی و مشترک ایران قاجاری و امپراتوری روسیه تزاری گردید و پس از چند دهه بعد از انقلاب اکتبر در 1917 به عنوان سرحد ایران و شوروی تعیین شد و قرار بر این شد که حداقل 50٪ از آب این رودخانه وارد خاک ان کشور شود. رودخانه اترک علاوه بر اهمیت مرزی، از لحاظ آبیاری زمین های کشاورزی و تاسیسات مختلف عمرانی و ایجاد منابع درآمد همواره مورد توجه بوده است. لذا اهمیت دادن به مسایل مربوط به آب و رودخانه های مرزی همچون اترک در مطالعات تاریخ معاصر در تعیین رفتارهای دیپلماسی آب و تصمیمات اقتصادی نقش مهمی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اسنادی درصدد پاسخ به این سوال است که رودخانه اترک چه تاثیری بر روابط هیدروپلتیک ایران و همسایگانش در راستای ثبات و کاهش تنش های آبی و سرحدی مرزی داشت؟ و بر تحولات تاریخی منطقه شرق دریای خزر، از نظر جمعیتی و اقتصادی چه تاثیری گذاشت؟ مدعای پژوهش این است که به علت تغییرات بستر رودخانه اترک به دلایل طبیعی و دخالت انسانی، همواره مشکلات و تنش هایی در تعیین حدود مرزهای ایران با سرزمین های همجوار به وجود آمده است و ازآنجایی که منطقه ترکمن نشین دو سوی رودخانه از اقلیمی صحرایی برخوردارند و حوضه رود اترک از منابع تامین کننده آب این سرزمین است، لذا برداشت بی رویه آب توسط کشورها، موجب چالش هایی میان دو کشور شده که همواره برای حل این مشکل توافقنامه هایی در ادوار مختلف به امضا می رسید که از نتایج آنها تعاملات نسبی طرفین در سده اخیر بود