ظهیری سمرقندی و سنت اندرزنامه نویسی

اندرزنامه نویسی به مثابه میراث ادب سیاسی ایران پیش از اسلام، یکی از مهمترین سنت های تاریخی ادبی تاثیرگذار در تاریخ ایران و اسلام بوده است. نویسندگان اندرزنامه ها (نصیحت نامه ها/ سیاست نامه ها) معمولا با بهره گیری از حکایات و داستان های مرتبط با پادشاهان و سلاطین گذشته و نیز ذکر اشعار و ابیات مناسب موضوع مورد اشاره، به ممدوح و مخدوم خود اندرزی سیاسی یا اخلاقی می داده اند. از این منظر یکی از اصلی-ترین مضامین اندرزنامه ها، توضیح و تبیین کارکردهای نهاد شاهی، بوده است. آثاری نظیر سیاستنامه خواجه نظام الملک، نصیحه الملوک غزالی، قابوسنامه کیکاووس بن اسکندر، و نصیحت الملوک سعدی از جمله مهمترین آثاری هستند که در این زمینه به نگارش درآمده اند. در این میان یکی از کمتر شناخته شده ترین اندرزنامه های فارسی، اغراض السیاسه فی اعراض الریاسه (هدف ها یا مقاصد سیاست در حالات ریاست) نگاشته خواجه محمدبن علی الظهیری الکاتب سمرقندی صاحب دیوان رسایل سلطان طمغاج خاقان قراخانی است. این کتاب متنی از آثار کهن ادب فارسی است که به نثری مصنوع و فنی نگاشته شده و مشتمل بر تاریخ و لطایف کلام پادشاهان، فرمانروایان، پهلوانان، فیلسوفان، دانشمندان ایرانی و غیرایرانی، پیامبران و خلفا است. با این وصف، این مقاله بر اساس روش تحلیلی تطبیقی به دنبال پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا می توان اغراض السیاسه را در چارچوب سنت اندرزنامه نویسی بررسی نمود؟ بر منبای یافته های پژوهش، انطباق ویژگی های متون اندرزنامه با متن اغراض السایسه نشان می دهد گرچه قدر و اعتبار اغراض السیاسه شاید به اندازه سیاستنامه یا نصیحه الملوک نباشد، اما متن و مطالب آن بیش از هرچیز به ادبیات اندرزنامه نویسی مشابهت و مناسبت دارد و با توجه به شغلی که نویسنده در دستگاه دیوانی قراخانیان داشته و نیز اهدای کتاب به طمغاج خاقان، می توان گفت قصد ظهیری سمرقندی از تالیف آن، نگارش اندرزنامه بوده است.