کاربست رویکرد تفکر سیستمی در تحلیل وقایع حدی (مطالعه موردی: حوزه آبخیز کارون)

رشد جمعیت و طبیعتا افزایش نیاز و تقاضا موجب تحمیل فشار بر منابع طبیعی و ناپایداری در کارکرد حوزه های آبخیز شده است به طوری که رفتار اکوسیستم در حفاظت از زیستگاه ها و تنوع زیستی، مهار فرسایش و رسوب، خاک سازی و ذخیره آب، مطبوعیت محیط زیستی، رفع نیازهای فرهنگی و به طورکلی ارائه مستمر خدمات اکوسیستمی دچار اختلال شده است. پویندگی و تغییرپذیری اجزای سیستم های انسانی-طبیعی که تغییرات اقلیمی آن را پیچیده تر کرده است، پیش بینی و برنامه ریزی برای بهره وری پایدار از خدمات اکوسیستمی حوزه آبخیز را با عدم قطعیت همراه می سازد. به طوری که تصمیم گیری برای بهره برداری از منابع آب و سایر کالاهای مشاع محیط زیستی توام با خطا می شود. خطا در تصمیم گیری به تدریج زمینه را برای ظهور ناپایداری واحد حوزه آبخیز و حرکت به سمت آستانه ها مهیا می کند. در پژوهش کنونی با اتکا به رویکرد تفکر سیستمی حوزه آبخیز کارون به عنوان یک سیستم انسانی-طبیعی در نظر گرفته شده و پنج مورد از کهن الگوهای تحلیل سیستمی شامل تراژدی منابع مشترک، درمان های بدتر از درد، انتقال فشار از راه حل های اساسی به راه حل های موقتی، تشدید رقابت و تنزل اهداف به منظور واکاوی در سیاست گذاری های مدیریت منابع آب بررسی شده است. این ساختارها که در ادبیات تحلیل سیستم شناخته شده هستند به تصمیم گیران و مدیران برای حل بخش عمده ای از مشکلات یک سیستم کمک می کنند.

پژوهش کنونی در سه گام اصلی انجام شده است. در گام اول پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای وضعیت موجود حوزه آبخیز کارون بیان شده است و ماهیت سامانه آب از نظر قرارگیری در دسته ی سیستم پیچیده و یا سیستم سخت مشخص می شود. در گام دوم با استناد به ادبیات پژوهش پنج مورد از مهم ترین ساختارهای شناخته شده در تحلیل پویایی سیستم که کارایی مناسبی برای درک درهم تنیدگی سیستم های انسانی-طبیعی دارند به منظور بررسی اثرگذاری رفتار انسان در مدیریت منابع آبی حوزه آبخیز کارون بررسی شده است. در گام سوم بر اساس رویکرد تفکر سیستمی چگونگی رخداد وقایع حدی و نقش آن ها در پایداری حوزه آبخیز کارون بررسی شده است.

نتایج و بحث: 

نتایج این پژوهش نشان می دهد که نگرش خطی در مدیریت منابع آب که معلول خلا تفکر سیستمی است از طریق انقطاع در زنجیره ای از روابط گوناگون سامانه آب با دیگر اجزای اکوسیستم موجب ناپایداری و تشدید وقایع حدی مثل سیل، خشک سالی، نزاع بر سر آب و... در حوزه آبخیز کارون شده است. واکاوی مبتنی بر تفکر سیستمی در این پژوهش نشان می دهد که برخی از رفتارهای تکراری در حوزه آبخیز کارون ساختارهای شناخته شده ای در رویکرد پویایی سیستمی هستند که تحت عنوان کهن الگوهای تحلیل سیستم در حوزه آبخیز کارون فعال هستند. کارکرد نهایی حوزه آبخیز کارون در گرو شناسایی، مهار و تغییر این ساختارها به سمت پایداری و ارائه مستمر خدمات اکوسیستمی است.

پژوهش حاضر نشان می دهد که اتکا به اقداماتی که موجب دستیابی به نتایج دلبخواه کوتاه مدت می شوند و عدم توجه به اثرات بلند مدت تصمیم سازی در مدیریت منابع آبی در نهایت به تقویت مشکل کمبود آب و بروز درگیری های اجتماعی در واحد حوزه آبخیز منجر خواهد شد. به طورکلی راهکارهای موجود برای مدیریت منابع آبی حوزه آبخیز کارون در دو گروه تسکین دهنده (مسکن) و درمان محور (سازگارانه) دسته بندی می شوند. راهکارهای مسکن معمولا از جنس سخت و شامل راه حل های فنی نظیر حفر چاه، سدسازی، انتقال آب و... هستند که هدف آن ها تسکین درد کمبود آب از طریق افزایش عرضه آب در کوتاه مدت است و معمولا توسط مدیران حوزه آب اعمال می شوند؛ اما راهکارهای سازگارانه (انطباقی) معمولا از جنس نرم و شامل راهکارهای سیاستی هستند که با هدف سازگاری سامانه تحت مدیریت با موجودی آب در سطوحی بالاتر از اختیار مدیران آب اعمال می شوند. حل مشکلات مدیریت منابع آب در حوزه آبخیز کارون به اعمال توامان راهکارهای تسکینی و تطبیقی نیاز دارد.