یادگیری مشارکتی در محیط برخط: چالش ها و راهکارها

رشد فناوری های ارتباطی، گسترش استفاده از ابزارهای الکترونیکی و فراگیری استفاده از اینترنت، جنبه های گوناگون زندگی انسان ها را متاثر ساخته است. آموزش، تدریس و یادگیری نیز، که جنبه ای مهم از زندگی افراد و بحثی غیرقابل چشم پوشی در سطوح مختلف اجتماعی است، از این تحولات، تاثیر بسیاری پذیرفته و پابه پای رشد فناوری رشد کرده است. به رغم تحقیقات گسترده در مورد مزایا و ظرفیت های یادگیری مشارکتی، اجرای آن همچنان چالش برانگیز است. در راستای این خلا پژوهشی در سطح بین المللی و ملی، به نظر می رسد شناسایی راهکارهای عملیاتی کردن این رویکرد در محیط برخط، یک ضرورت اساسی است. این شکاف پژوهشی، محقق را بر آن داشت تا چالش ها و راهکارهای عملیاتی کردن رویکرد یادگیری مشارکتی در ایران را با تاکید بر رشته مدیریت آموزشی در سطح یک نمونه کوچک، مورد مطالعه قرار دهد. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف شناسایی چالش ها و راهکارهای یادگیری مشارکتی در محیط برخط، انجام شد.

 این پژوهش، مبتنی بر رویکرد کیفی، و به روش پدیدارشناسی توصیفی انجام شد. میدان پژوهش، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران و افراد شرکت کننده، اعضای هیات علمی شاغل در سه گروه مرتبط با حوزه های علوم تربیتی بودند. روش نمونه گیری، هدفمند و از نوع ملاکی با تعیین سه ملاک بود که عبارتند از: 1. در کارگاه های یاگیری مشارکتی شرکت کرده و یا با این رویکرد آشنا هستند؛ 2. این رویکرد را _هرچند کم و ناقص_ به صورت عملی نیز در کلاس درس خود استفاده کرده باشند؛ 3. در هر دو محیط حضوری و برخط تدریس کرده باشند؛ که نمونه شامل 22 نفر بودند. تحلیل داده ها با راهبرد کلایزی و استفاده از نرم افزار تحلیل کیفی اطلس تی آی، انجام گرفت. ارتقای اعتبارپذیری به شیوه بازرسی و بازبینی در زمان کدگذاری استفاده از نظرات همکاران پژوهشی و تایید آن ها (ممیز بیرونی) و درگیری طولانی مدت انجام شد. برای ارتقای اعتباریابی یافته ها، با 5 نفر از استادان مدعو دانشگاه نیز مصاحبه شد.

تحلیل داده ها، در دو بعد چالش ها و راهکارهای تسهیل فرآیند یادگیری مشارکتی در محیط برخط دسته بندی شد؛ در حوزه چالش ها چهار مضمون امکاناتی، محیطی ، اجرایی و دستاوردی و 22 زیرمضمون، شناسایی و دسته بندی شد؛ در چالش های مربوط به محدودیت امکانات، مواردی شامل پیچیدگی های ساختاری فضای الکترونیکی، اختلالات اینترنتی، محیط برخط و فراهم نبودن بستر آموزشی مناسب؛ در چالش های مربوط به محدودیت های محیطی، مواردی شامل کاهش فرصت های تعامل چهره به چهره، عدم امکان نظارت مستمر، در چالش های مربوط به محدودیت های اجرایی، مواردی شامل ناکافی بودن مهارت های فنی، سواد رسانه ای کم، ناتوانی در غنی سازی فرصت های آموزش مهارت های زندگی؛ محدودیت فرصت های بروز خلاقیت، نگرش منفی نسبت به فضای الکترونیکی، مسائل مرتبط با گروه مشارکتی از جمله برنامه زمانی متفاوت اعضای گروه، سوء برداشت در برقراری ارتباط، مشارکت، گزارش کار، عدم توافق اعضا در مورد وسایل ارتباطی و سخت بودن تصمیم گیری گروهی؛ و در چالش های مرتبط با محدودیت های دستاوردی، مواردی شامل دامن زدن به یادگیری سطحی، زمینه سازی بروز مشکلات جسمی به ویژه چشمی، کاهش شور و نشاط کلاسی، شناسایی شد. در حوزه راهکارهای تسهیل فرآیند یادگیری مشارکتی در محیط برخط، 8 مضمون از جمله راهکارهای مربوط به کلاس برخط (شامل 7 زیرمضمون پاسخگویی سریع، ناتوانی در آموزش مهارت های زندگی، حضور و غیاب، برقراری ارتباط چهره به چهره، ایجاد جو مبتنی بر صداقت، گزارش هفتگی گروهی و فردی و بیان احساسات)، تقویت زیرساخت های اینترنتی و پهنای باند، دسترسی آسان استادان و دانشجویان به اینترنت، برگزاری کلاس های برخط در زمان ترافیک کم شبکه، استفاده از بسترهای متنوع برای یادگیری، آموزش استفاده از ابزارهای فنی به استادان و دانشجویان، استفاده از دستیار آموزشی، به کارگیری فناوری های نوین برای یادگیری، شناسایی و طبقه بندی شد.  

نتایج، حاکی از آن است که این رویکرد در کلاس های درس به خصوص در کلاس های درس برخط، نه تنها به صورت ناقص و بسیار اندک اجرا شده، بلکه اجرای آن با چالش های گسترده ای رو به رو است. با توجه به پشتوانه قوی نظری یادگیری مشارکتی، اجرای محدود آن در ایران و چالش های شناسایی شده درخور تامل و بررسی های تکمیلی است. پرواضح است که عمده چالش های شناسایی شده، مرتبط با ماهیت و ظرفیت های بسترهای الکترونیکی نبوده و عمدتا به دلایلی نظیر اجرای ناقص و ناتوانی در عاملیت موثر در کاربری در محیط های برخط ایجاد شده است. پیشنهاد می شود، در برنامه ریزی درسی، جایگاهی خاص به فرهنگ سازی وسیع نسبت به فواید، مزایا، معایب و تهدیدهای یادگیری مشارکتی به طور عام و یادگیری مشارکتی برخط به طور خاص، در سطح مدارس و دانشگاه ها، در میان مدیران، یادگیرندگان و به ویژه، معلمان و استادان اختصاص یابد.