دگردیسی هنر نگارگری در صحن جدید حرم رضوی

تحولات سیاسی و اجتماعی ایران و جهان در اوایل سده سیزدهم هجری قمری موجب تغییر و تحول فرهنگی، اجتماعی و هنری در ایران شد و گرایش درباریان قاجار و برخی روشن فکران و هنرمندان به فرهنگ غربی زمینه ساز رواج بعضی معیارها و هنجارهای اروپائیان در ایران گردید و شیوه های سنتی فرهنگ و هنر را تحت تاثیر قرار داد. تاثیرپذیری از هنر غرب در نگارگری محسوس تر است؛ زیرا آثار و نشانه های تغییر در آثار به جا مانده قابل مشاهده و مقایسه است. نماد آن دگرگونی و تغییر کاخ گلستان در تهران است و در مقیاسی کوچک تر صحن جدید حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد نیز تجلی گاه دگردیسی نگارگری ایران در آن دوران محسوب می شود. صحن جدید در سال 1233ق به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد و تزیینات آن بعدها اجرا گردید. این تزیینات که عمدتا به شیوه هفت رنگ بر سطح کاشی های خشتی نقش می بست، به لحاظ ماهیت و کیفیت مصالح و موضوع نقوش با گذشته متفاوت بود و در عین گرایش به غرب و رویگردانی از سنت های گذشته با نوعی سهل انگاری و بی دقتی و انحطاط همراه بود. جنبه های مفهومی و عارفانه نقش ها و رنگ ها نادیده گرفته می شد و طبیعت گرایی محض در ترسیم نقش ها فرصت اندیشیدن و تفسیر و تاویل را از بیننده می گرفت و اصولا نقش ها و نگاره ها پرسش بی پاسخی را باقی نمی گذاشت. رنگ های آبی و لاجوردی که در گذشته نماد آب و آسمان بودند و در آن مکان مقدس مفهوم عمیق معنوی داشتند، جای خود را به رنگ های زرد و قرمز و فیروزه ای دادند که فقط می توانستند زرق و برق ظاهری داشته باشند. در این مقاله زمینه ها و علت های این تغییرات و نقش ها و نگاره های صحن جدید را مرور خواهیم کرد.