رویکردی اجتماعی- نشانه شناختی به پدیده جهان کوچک در چشم اندازهای زبانی شهری؛ مطالعه موردی تهران

در دهه 1960 استنلی میلگرام آزمایشی را انجام داد که بعدها با عنوان نظریه یا پدیده جهان کوچک مطرح و تثبیت شد. بر اساس این نظریه بین هر دو فرد در هر نقطه از جهان به طور متوسط حداکثر شش رابط یا حلقه وجود دارد. تاکنون از این نظریه برای توصیف و تحلیل شبکه های مختلف بهره برده اند و حتی عده ای پیدایش و گسترش شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک را نتیجه بسط و پیاده سازی این نظریه می دانند. پژوهش حاضر بر این فرض اولیه استوار است که در زبان نیز که نظام یا شبکه ای از دال ها و مدلول هاست احتمالا بتوان جلوه هایی از پدیده جهان کوچک را ردیابی کرد. برای ارزیابی این فرضیه، قالبی از زبان طبیعی انتخاب شد که در زبان شناسی اجتماعی با عنوان چشم انداز زبانی شناخته می شود. چشم انداز زبانی برشی از فضای عمومی است که در آن می توان عناصر زبانی را بر روی بیلبوردها، تابلوها با کارکردهای مختلف تبلیغاتی و هدایت شهری، اطلاعیه های کوچک و بزرگ و نظایر آن مشاهده کرد. در این پژوهش تمام نشانه های زبانی میدان ونک تهران و یکصدمتر از خیابان های متصل به میدان به عنوان داده تحقیق عکس برداری و گردآوری شد. با بررسی نشانه ها مشخص شد که دو عامل چندزبانگی و شبکه سازی باعث القاء و تقویت پدیده جهان کوچک در چشم انداز زبانی می شوند. مطابق با یافته ها، در 39 درصد از نشانه ها واژه یا عبارتی غیرفارسی-به ویژه از زبان انگلیسی- وجود دارد. این حجم از عناصر انگلیسی در فضای عمومی میدان ونک دلایل و پیامدهای گوناگونی دارد، اما بی تردید یکی از پیامدهای آن، تقویت احساس جهانی بودن و به تعبیری القاء پدیده جهان کوچک به شهروندان و گردشگران است. یکی از کلیدواژه های نظریه جهان کوچک، شبکه سازی است. محقق با مرور داده ها دریافت که نشانه های زبانی میدان ونک به واسطه  دو نوع ارجاع با پدیده های عینی یا انتزاعی دور و نزدیک پیوند برقرار می کنند. در ارجاع مکانی، یک نشانه زبانی (مانند تابلوی «کردستان») در لایه اول بیننده را به سمت یک بزرگراه ارجاع می دهد و در لایه ای درونی تر، استان «کردستان» را به او یادآوری می کند. در ارجاع نهادی نیز، میان یک فرد یا موسسه ای کوچک با یک نهاد فرادستی پیوند برقرار می شود. درج عبارت آموزش و پرورش منطقه 3 تهران در بالای نام یک مدرسه، نمونه ای آشنا از ارجاع نهادی به شمار می آید. ارزیابی داده ها به تفکیک رده های شغلی و صنفی نشان داد که در برخی مشاغل استفاده از نشانه های زبانی غیرفارسی و نیز ارجاع مکانی و نهادی رایج تر است