به کارگیری شاخصه های معماری اسلامی در معماری مسجد محله (با تاکید بر کتیبه و نقوش هندسی)

مسجد در فرهنگ اسلامی نه تنها به عنوان عبادتگاه بلکه به صورت مجمع و محل حل و فصل بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری بسیاری مراسم همواره مورد توجه و احترام بوده است. بنابراین هنرمندان و صنعتگران همواره بر این بوده اند تا با همه نکته سنجی و کاردانی خویش به ایجاد تقویت، استحکام و زیبایی فضای معنوی آن کمک نمایند. در واقع مسجد مجموعه ای از هنرهای گوناگون است که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده است. در معماری مسجد به تزیین آن توجه خاص شده است و می توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی مسجد بوده است. یکی از ارکان تزیین مساجد استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن به منظور تاثیرگذاری روانی بر نیایشگر و تقویت حس وحدانیت در فضای مسجد است. شکل های پیچاپیچ هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم و هماهنگی می آفریند. کتیبه نیز در معماری مسجد جایگاه ویژه ای دارد. کتیبه ها علاوه بر این که محل زیبایی و وحدت خط و نقش هستند. استادی هنرمندان خطاط و کتیبه نگار را در بهره گیری مناسب از این دو عنصر در کنار هم نشان می دهند و ابزاری برای پیام رسانی و انعکاس دهنده کلام خدا، سخنان اولیاء و ادعیه اسلامی هم می باشد. از این رو کتیبه ها را می توان به سه نوع کتیبه های قرآنی، کتیبه هایی با مضامین دعایی و کتیبه هایی با مضامین حدیثی تقسیم کرد.
آن چه در این مقاله به آن پرداخته می شود علاوه بر بررسی این دو شاخصه مهم معماری اسلامی در مساجد، مسئله استحاله آن ها در فضای مساجد امروزی است که بر مبنای اصول نوین معماری پایه ریزی می شوند. مساجد امروز دیگر کمتر معرف برتری ارزش های معنوی است و جایگاه معنوی و کاربرد سنتی آن به عنوان مکانی مقدس به تدریج در کنار کاربردهای اجتماعی و سیاسی آن قرار می گیرد. بدین گونه این دگرگونی نوعی تحریف و تغییر در بنای اصلی مسجد که بر مبنای معماری سنتی شامل گنبد، مناره، محراب و منبر و... بوده است به وجود آورده و به دنبال آن تغییر کاربرد و کارکرد عناصر تزیینی را در پی داشته است.